LIVRE EN LIGNE - Protais Yumbi, Nelson Rolihlahla Mandela : Mbandu ya luzingu (1918-2013) [Nelson Rolihlahla Mandela : Leçons d’une vie (1918-2013)]

– Kikongo de l’État
– 978-2-36949-011-1
– 102 pages, 7000 FC
– août 2018.
– dépôt légal : NV 3.01811-57441

---

Malongi na bunkufi

Lutambiku
Luyantiku

I. Nziunga ya ba xhosa
Nziunga ya kikanda Lubutuku ti buleki
Nzo nkanda
Mukanda ya luyotisi

II. Luzingu na yandi
Makwela ya kingolo-ngolo
Makwela ya kieleka
Luzingu ya kimukristu
Kulutisa ntangu
Madia ya kuzolama

III. Kukipesa na mambu ya luyalu
Ntwadisi ya bundu ANC
Kuzonzama ya Rivonia
Luzingu ya boloko
Kubasika na boloko

IV. Mfumu ya luyalu
Nelson Mandela mbandu ya lutondo
Nelson Mandela ntumwa ya luwakanu
Nsaka ya nkweso
Ntangu ya kubela
Lufwa ti matanga

V. Nelson Mandela, mbandu ya luzingu

Luzingu ya Nelson Mandela na bunkufi
Nto ya buku yayi

---

Asimbonanga asimbong’u Mandela thina laph’ekhouna laph’ehleli khona.
Johnny Clegg

« Beto me mona yandi ve Beto monaka ve Mandela Na kisika na yandi na kisika ya bo me kanga yandi. »

Lutambiku

Mono ke tambika buku yayi sambu na kusungimina tata na mono Théodore Yumbi NzwankuL, mbuta na mono Yvette Yumbi Abiong, ba longi na mono ya Séminaires Santu Petelo Canisius ya Kinzambi, Santa Terezia ya Mwana Yezu ya Laba, ba longi na mono nyonso ya ISDR Mbeo, ti na kusungimina besi nsi na beto : mbuta nganga Joseph-Albert Cardinal Malula, Alexandre Mbuka Nzundu, Eugène Biletsi Onim, Frederic Cardinal Etsou Nzabi Ba Mungwabi, Christophe Munzihirwa, Emmanuel Kataliko, Simon Kimbangu, Patrice Emery Lumumba, Joseph Okito, Maurice Mpolo, Pauline Lumumba, Joseph Kasa-Vubu, Laurent Jean Pierre Mbadikow, Augustin Dokolo, Emmanuel Bamba, Égide Davidson Bocheley, Gaston Soumialot Ete Tambwe, Alphonse Nguvulu Ngoyo, Pierre Masikita, Évariste Kimba Mutombo, Jérôme Anany, Alexandre Mahamba, Antoine Kiwewa, André Lubaya, Gaston Diomi, André Genge, Gabriel Yumbu, Thomas Mukwidi, Abbé Lankwan, Abbé Placide Tara, Léonard Mitudidi, Théodore Bengila, Pierre Mulele, Joseph Ileo, Félix Mukulubundu, Henri-Désiré Takizala Luyanu Mwis, Bernardin Mungul Diaka Koda Komb, Cléophas Kamitatu Masamba, Jason Sendwe, Arthur Pinzi, Floribert Chebeya Bahizire, Fidèle Bazana, Étienne Tshisekedi Wa Mulumba, Thérèse Deshade Kapangala, Rossy Tshimanga Mukendi, Éric Bolokolo, Florent Mbulunthie ti ba mbangi yonso ya RDC.

Luyantiku

« Konso mfinda kele na nti mosi ya kiyeka yina ke pesa kikesa ti kivuvu na luzingu ya bwala. » Kingana ya kikanda beti (Cameroun)

Muntu nyonso kele butuka na lubokilu ya kutomisa luzingu na yandi ti ya ba mpangi na kati ya bwala. Nzambi Nkwa Ngolo yonso me kabila konso muntu makabu ya mpila na mpila sambu na kusadila nsi na nzila ya lutondo, ya masonga,ya mawete, ya ngemba, ti ya malungalala.

Bantu mingi ke sadila makabu na bau na mpila ya kulunga ve. Mingi na nsi ntoto ke yonika kiyeka na kusala mambi, kuniokula, kuvweza, kufinga, kusahula, to kufwa bampangi. Bau ke zinga bonso ba nsadi ya Belzebuth.

Kansi bantu fioti kaka kele sadila makabu na bau na kunwanisa mambi, ti nsoki yina me basisa misisa na nsi ntoto. Bau ke kukipesa sambu luzingu ku vanda mbote sambu na bantu nyonso, bonso muntu ya beto ke tubila na kati ya buku yayi, Nelson Rolihlahla Mandela.

Sambu na inki beto me pona kusonika buku yayi ?

Kana beto tala mbote, luzingu ya Nelson Rolihlahla Mandela kele mbandu yina lendasadisa ntoto mvimba, ntete-ntete ba mfumu yaluyalu na ba nsi ya Afrika

Mbandu kele kima ya kusweka ve kansi ya ku monisa. Yo kele bonso mwinda. Keti bo ke swekaka mwinda ? Yo yina mbandu ya Nelson Rolihlahla Mandela fwete bambula mbundu ya ba mfumu yaluyalu, mpila nde bo kuyindula ti kulanda nzila luyalu na masonga, na lutondo, na mawete, na malungalala, na kulolula, na mayele, na kikesa mpila ya kutomisa luzingu ya besi nsi.

Yo kele kiese ti dienga ya nene na kuzinga ti ba ngunsa ya ndonga yayi.

Kivuvu na beto kele nde, buku yayi kusadisa mutangi nyonso ntete-ntete ba mfumu ya luyalu na kufulula bikalulu ya Madiba.

Protais Yumbi
protaisyumbi chez yahoo.fr

I. Nziunga ya ba xhosa

Bibuti ya Nelson Mandela kele ba Xhosa. Ndinga ti dibundu mosi ya nene na nsi Afrika ya nsi. Bantu mingi na nsi ntoto kele kudiyufula nde ba Xhosa me katuka wapi ? Ngiuvula yayi kele mfunu mingi sambu yo kele sadisa beto na kuzaba mbote kisina ya Nelson Rolihlahla Mandela. Kana beto tala mbote, ba Xhosa katukaka na kisika yina ke bingama Transkei, na zulu ya ngumba Drakensberg. Yo kele mbanza ya kitoko ti ba mongo ya fioti fioti. Mbanza yayi Transkei kele nene mpila mosi na nsi Suisse, bwala ya mindele na ntoto ya mputu. Bantu yake zinga na Transkei kele ba Xhosa, Basothos ti mindele. Transkei kele ntima nsi ya ba Thembu, kisina ya ba Xhosa.

Ba Thembu yantikaka kumonika na ntangu ya ntotila Zwide. Bo vandaka kuzinga na ntangu ya ntama na kati ya ba ngumba Drankensberg. Bo kwisaka kuvukana kimvuka mosi ti ba Xhosa. Ntangu yayi, kele bantu ti besi nsi Nguni yina zingaka, lobaka mbisi ye salaka nkongu na mfinda kuna na nsi Afrika ya nsi.

Beto lenda kabisa ba Nguni na ndambu zole. Na nsi zulu, beto ke mona bantu yayi ke bingama ba Zoulou ti ba Swazi ; na nsi, beto ke mona ndambu ya AmaBaka, AmaBomyana, AmaGcaleka, AmaMfengu, AmaMpondomis, AmaMponde, AbeSotho ti AbeThembu. Bo yonso kele sala dibundu ya ba Xhosa. Bantu mosi ke pesaka kiyeka mingi na Tata ya familia. Ba Xhosa kele tubaka ndinga na bo ntangu nyonso. Bo zola mingi kuzitisa mpi nsiku, nzo-nkanda, mambu ya luzitu ti ya makieleka. Na kati ya dibundu ya ba Xhosa, konso muntu kele zitisa kisika na yandi. Konso Xhosa kele na kikanda yina kele tendula kisina na yandi. Kana beto baka mbandu ya Nelson Mandela, yandi kele muntu ya kikanda Madiba. Tata na yandi vandaka kulongisila ba ntotila, bonso na luyalu ya ntotila Dalmolyebo ti luyalu ya mwana na yandi Jongintaba.

Na lufwa ya ntontila Jongilizwe na mvu 1920, kilandi na yandi Sabata Matanzima vandaka ntete mwana fioti. Mavwanga basikaka sambu na kuzaba nani na kati ya bana yayi tatu : Jongintaba, Dabulamanzi ti Melithafa lenda baka kiti ya kimfumu. Bantu ya bwala kwendaka kuyufula ndongisila ya Henri Gadla Mphakayiswa. Yandi tubilaka bo na kupona Jongintaba sambu yandi vandaka muntu ya mayele mingi ti ya malungalala. Gadla Mphakayiswa longisilaka diaka bantu ya familia ya ntotila nde Jongintaba kele muntu yina lenda langidila bima ya ntotila. Yandi kele mpi ngungudi ya mbote sambu na Sabata Matanzima, mwana ya ntotila Jongilizwe.

Nziunga ya kikanda. Lubutuku ti buleki

Nelson Mandela mene butuka na kilumbu ya kumi na nana ya ngonda nsambwadi ya mvu 1918, na bwala Mvezo, pene pene na nzadi Mbashe, na kati ya Umtata, ntu mbanza ya Transkei (Bubu yayi, bo ke binga yo Cap Oriental).

Bibuti na yandi kele Nkosi Mphakayiswa Gadla Mandela ti Nongaphi Nosekeni Fanny. Mvu ya lubutuku ya Nelson Mandela kele fwanana na nsuka ya bitumba ya nene ya ntete na nsi ntoto mvimba. Yo kele fwanana mpi na kimbefo ya kosu-kosu to grippe espagnole yina kufwisaka bantu mingi kibeni.

Tata ya Nelson Mandela kwelaka nkento iya. Kansi mama me buta Nelson kele nkento ya tatu. Yandi kele mwana ya Nkedama na kikanda ya amaMpenvu na dibundu ya ba Xhosa.

Konso nkento vandaka na bitwisi na yandi ntama ti bitwisi ya ba mbanda na yandi. Gadla Mphakanyiswa pesaka mpi bilanga ti nzo na konso nkento.

Gadla Mphakanyiswa ti nkento na yandi Fanny Nosekemi butaka bana kumi na tatu. Bana ba bakala iya, bana nkento uvwa. Nelson Mandela vandaka mwana bakala ya nsuka. Yandi vandaka kuzinga ti bampangi na yandi ya nkento : mbuta na yandi Baliwe, Notancu ti Makhutswana. Mbuta ya bakala kele Mlahwa. Mpangi na yandi yina bo vanda kubinga Daligqili fwaka na mvu 1930.

Zina Rolihlahla na ndinga Xhosa kele songidila muntu ya mavwanga. Kana beto tala mbote, Nelson kubakaka bikalulu ya tata na yandi yina vandaka mfumu ya nene ti muntu vandaka kulongisila ba ntotila ya mbaza Mvezo. Bo pesaka yandi kisalu yina na mvu 1915. Ntangu yayi, na mvu 1926, mindele katulaka yandi sambu na kunwana ti madesu ya bana. Kansi Nelson Mandela vandaka kutuba nde bo katulaka tata na yandi sambu yandi buyaka kulemfukila zuzi ya mundele yina vandaka kuzonza na bwala Mvezo.

Henri Gadla Mphakanyiswa kwendaka kuzinga na bwala Qunu. Yo yina Nelson Mandela yelaka pene pene ya ba mpangi na yandi zole ya bankento na kati ya nzo ya bitwisi ba ngombe ti ya ba nkombo ya mama na bo na bwala Qunu. Nelson vandaka kulangindila mbote bitwisi ya mama na yandi. Ntangu ya nkaka, yandi vandaka kusakana ti ba nduku na yandi. Bo vandaka kubula nkweso. Nelson Mandela vandaka kuzola mingi nsaka ya nkweso. Tata na yandi Henri Gadla Mphakanyswa vanda kukipesa ve na mambu ya likwikilu.

Mama na yandi vandaka mukristu ya Missioni. Yo yina yandi lombaka na dibundu ya Missioni, ba Méthodiste, na kupesa mwana na yandi Nelson mbotika.

Ntangu Mandela me kukisa mvula uvwa, tata na yandi kwendaka kuzinga kimakulu na bwala Qunu. Kuna, yandi belaka mingi. Ntulu ti mpanzi vandaka kutatika ye kusala mpasi mpila ve. Minganga monaka kikuma ya kimbefo yina ve. Kansi Nelson Mandela tubaka nde mpasi ya ntulu ti kosu-kosu kele kikuma ya lufwa ya tata na yandi. Mambu yina salamaka na mvu 1927.

Na ntwala ya lufwa, Gadla Mphakanyiswa bingaka mpangi (kisoni) na yandi, ntotila Jongintaba. Yandi bikisilaka yandi nswa ya kulangidila ti ya kuyedisa Nelson Mandela.

Nzo-nkanda

Henri Gadla Mphakanyiswa ti Fanny Nosekeni, bibuti ya Mandela longukaka nzo-nkanda ya mindele ve. Kansi bo vandaka na mayele ya kubutukila ti mayele to malungalala ya bibuti pesaka bo na masolo (sagesse). Bo sonikaka mwana na bo na nzo-nkanda ya ba Missioni « méthodiste » ntangu yandi vandaka na mvula nsambwadi.

Kilumbu ya ntete ya kuyantika nzo-nkanda, longi ya nkento, Mdingane bingaka Mandela ye yandi yufulaka nde :
– Zina na nge nani ?
– Zina na mono Rolihlahla !
– Rolihlahla ?
– Yinga !
– Mono zola zina yina ve ; yantika bubu yayi, zina na nge Nelson.

Longi Mdingane pesaka zina ya mukristu na bana nzo-nkanda mpila kikalulu ya mindele britannique vandaka kulomba, na kulongisa bana nzo-nkanda. Yo yina yandi pesaka Mandela zina ya Nelson. Sambu na nki mama longi Mdingane ponaka zina yina ? Ata Nelson Mandela yandi mosi mpi ke zaba ve kikuma ya zina yina.

Na nima lufwa ya tata na yandi, ntotila Jongintaba (kisoni ya tata ya Mandela) ndimaka kusansa yandi. Ntontila Jongintaba ti nkento na yandi Noengland yambaka Mandela na kiese mingi. Bo sansaka yandi na kimvuka ti bana na bo zole ya bakala, Justice, ti ya nkento Nomafu.

Nelson Mandela vandaka mukristu ya ngolo kibeni. Yandi vanda kukwenda na Nzo-nzambi ya Missioni na lumingu, kimvuka ti bampangi na yandi. Luzingu ya mukristu bakaka kisika ya ntete na luzingu na yandi.

Beto fwete zaba nde Nelson Mandela vandaka kufula nzo-nkanda ya ba Missioni méthodiste, pene pene ya nzo ya ntotila Jongintaba. Yandi longukaka mbote ndinga ya mindele « anglais », ndinga na yandi Xhosa, masolo ti mambu ya nsi ntoto. Yandi ke landa mingi masolo yina ke tadila ntoto Afrika. Malembe malembe, yandi kuyikamaka na ngindu ya mfumu Joyi, yina vandaka zola ve bumpika ya mindele.

Mvula mingi na nima, Nelson Mandela mene manisa nzo-nkanda ya ntete na missioni méthodiste. Yandi me nunga. Balongi me pesa yandi mukanda yina ke tendula lumanisu ya nzo-nkanda ya ntete.

Na nima na yo, ntotila Jongintaba sonikaka Mandela na nzo-nkanda ya baleki ya missioni méthodiste Clarkebury na mbanza Engcobo. Mwana nzo-nkanda ya mayele, ya malungalala, ya bulemfu ti ya masonga, Nelson Mandela ke zola ve kuyekula bibuti na yandi. Ntima na yandi nyonso kele na nzo-nkanda. Mpamba ve, ntotila Jongintaba zolaka kukumisa yandi kalaka yina ke ndongisilaka ba ntotila.

Nelson Mandela mene kwamina na nzo-nkanda, ye yandi mene nunga diaka. Bamfumu me pesa yandi mukanda ya nsuka ya nzo-nkanda.

Kiese mingi na ntima, Nelson Mandela me kwenda kufula diaka nzo-nkanda ya nene na Headtown College, na mbanza Beaufort. Malongi ya mindele britannique ti ya Missioni mene siamisa bikalulu na yandi.

Awa na kati ya mbanza Beaufort, luzingu ya nzo-nkanda kele yitukisa yandi mingi. Bonso mambu yina lutaka na nzo-nkanda na bo kilumbu mosi na mene mene : « Longi mosi ya muntu ndombe buyaka kufumbama na ntwala ya mfumu ya mundele. » Yantika kilumbu yina, Nelson Mandela bakaka lukanu ya kufulula longi yina ya muntu ndombe. Ntangu yandi me vanda na nganda ya kibansala, yandi ke kudiyufula nde : « Nki mutindu longi yayi me pesa mundele nsoni na meso ya bana nzo-nkanda ? Mono fwetele mpi kufulula yandi sambu na kumanisa lulendo ya mindele yayi. »

Mvula mingi lutaka, Nelson Mandela nungaka na nzo-nkanda. Yandi bakaka mukanda ya lunungu ya kumanisa malongi na nzo-nkanda ya baleki na Headtown college. Ntotila Jongintaba ti familia na yandi yangalalaka na kiese bilumbu mingi.

Ntangu Nelson Mandela me kukisa mvula makumi zole, yandi me kwenda longuka nzo-nkanda ya nene nene, yina mindele ke binga na ndinga lumputu, université, na mbanza Fort Hare. Beto fwete zaba nde nzo-nkanda yayi na Fort Hare vandaka kaka sambu na bantu ndombe. Nelson Mandela kutanaka kuna ti bana mingi ya nkaka bonso kisoni na yandi Kaizer Matanzima to mpi Oliver Tambo yina ta kuma ngudi ya ntete ya bundu ANC. Nelson Mandela vandaka ti banduku mingi kibeni. Balongi ti bana nzo-nkanda zolaka yandi mpila kutuba ve.

Ntangu yandi me kuma na mvu zole, na nzo-nkanda ya Fort Hare, bo ponaka yandi na kuyala kimvuka ya bamfumu ya nzo-nkanda. Kilumbu mosi, yandi buyaka lukutakanu yina lombamaka na ba mfumu ya nzo-nkanda. Nelson Mandela vukisaka bana nzo-nkanda ye yandi lombaka na bo na kubuya mpi lukutakanu yina, mpamba ve, madia na bo vandaka kulunga ve ti ya mbote ve ata fioti. Nelson lombaka na ba mfumu na kuyidika mambu yina mene tala madia ya bana nzo-nkanda. Kansi mosi ve na kati na bo pesaka mvutu ya kieleka.

Ntama mingi ve, bo katulaka Nelson kimakulu na nzo-nkanda ya Fort Hare. Tata na yandi ntotila Jongintaba waka kiadi ti nsoni mingi na kuzaba nde ba mfumu ya nzo-nkanda mene kula mwana na yandi kimakulu.

Nelson Mandela vutukaka na bwala Qunu. Kuna yandi kwendaka kuwa na bampangi na yandi nde ntotila Jongintaba me ponilaka yandi nkento ya makwela mpila nsiku ya bwala vandaka kulomba. Nelson Mandela yitukaka ye yandi yantikaka kuseka bo ngolo :

– Beno me mona na wapi kana tata ke kosula, mwana kubela mafemba ? Keti bo ke zengaka muntu nsuki to mandefu na mpongi ?
– Beto me ganga kima mosi ve ; yayi nsiku ba tata bikisilaka beto tuka ntama. Beto yonso ke zitisaka yo. Tata na nge mpi zitisaka yo.
– Mono lenda kwela ve nkento yina.
– Sambu na inki nge kele ntu ngolo mpila yayi ? Beto ke zabisa nge nde nsiku yayi me basika na batata ya batata na beto. Nge kele nge mosi ve. Kisoni na nge mpi, Justice, fwete kwela nkento ya ntotila me ponila yandi.
– Nani ? Mono lenda kwela ve nkento yina mono mosi me pona ve. Kana Justice ke zola zitisa nsiku yayi, yo tala yandi ; kansi mono lenda ve ata fioti. Ebwe beno ke ponila mono nkento yina ya ntima na mono ke zola ve ? Ebwe bampangi ? inki mambu yayi ?
– Ntotila Jongintaba ndimaka mvutu ya Nelson Mandela ve. Yandi vukisaka ba mbaku ti bantu ya kikanda sambu na kubongisa makwela yina. Kansi Nelson ti kisoni na yandi Justice basikaka na kinsweki ye bo tinaka na mbanza Johannesburg, na mvu 1941.
– Na ngonda iya ya mvu 1941, nkabwana ya mindele ti bantu ndombe kele monika polele kibeni. Mandela ke mona na ngituka bumvwama ya mindele ti bunsukami ya bantu ndombe yina vandaka kuzinga na malweka ya mbanza na kati ya ba inzo ya kubeba ti ya kufumbama.
– Luzingu kele mpasi sambu na bantu ndombe. Kisalu kele ve. Ata nge me yantika mwa kisalu, mindele ke futa mbongo ve. Bo ke ntima mbi.

Mandela ti Justice sosaka kisalu, kansi bo monaka yo ve. Bo yantikaka kudiyufula nde :
– Nki me bwa kibeni ? Beto kele awa na nsi Afrika, ntoto ya ba nkaka na beto. Mindele kele niokula beto mpila yayi ? Beto me kuma ba mpika na kati ya bwala na beto ? Yayi kele ndosi to mambu ya kieleka ? Nge ke mona nki mutindu, mpangi Justice ?

Justice me pesa mvutu ve. Yandi ke tala mpangi na yandi na meso ; na nima yandi pesa yandi tuba nde :
– Yayi kele ndosi ve kansi mambu ya kieleka, mpangi na mono. Mono ke yindula nde kisalu kele mpasi sambu beto me kwisa awa na kinsweki. Beto vutuka ntete na bwala.
– Nge ke tuba nde inki ?
– Beto vutuka ntete na bwala, mpangi.
– Bika mambu yina ! Kukwenda kusosa nki na bwala ?
– Beto kwenda lomba lusampulu ya tata Jongintaba. Nge ta mona nde ntangu beto ta kwisa vutuka, beto ta yantika kisalu.
– Ngindu yina kele mbi ve, kansi zaba nde kana beto me tula makulu na bwala, tata Jongintaba lenda pesa beto lusampulu ve kana beto ndima ve makwela ya kingolo-ngolo. Mono ke tubila nge malieleka. Keti nge zola kwela nkento yina ya ntima na nge me pona ve ? Nge ta kuzinga ti yandi inki mutindu ?
– Ve, ve, mono lenda ndima makwela yina ve ata fioti. Konso muntu kele na mpila na yandi ya kupona nkento yina ke budisa ntima ti misopo na yandi.
– Kingana mosi ke tuba nde : « Ndeke yina me basika na bukondi lenda bwa diaka nswalu ve na mutambu. » Makwela kele mambu ya mbalu sambu na luzingu ya mvimba. Yo ke lomba nde nge mosi fwete pona nkento yina ntima na nge ke zola. Nge fwete longuka bikalulu na yandi ya mbote ti ya mbi. Yo kele nsaka ve, mpangi !
– Mono ke ndima ndongisila na nge. Tuba si beto ke sala nki mutindu ntangu yayi ?
– Kuwa boma ve, kudiengana mpi ve. Beto kele bana babakala, beto ta mona kisalu, mpamba ve, ndinga ya Nzambi, Nsangu ya mbote ya Mfumu na beto Yezu Kristu, na Matheo, kabu nsambwadi, nzila nsambwadi (Mt 7, 7) ke tuba nde : « Yina ke sosa, yandi ta zwa ; kielo ke kanguka sambu na muntu yina ke kokula. » Ndinga ya Nzambi ke tuba masonga. Beto tula kivuvu, beto kwamina, Tata nzambi ta sadisa beto. Kuvila ve kingana yayi : « Nzambi ke sampula bayina ke na ngindu ya kutoma. »
– Matondo mingi mpangi Nelson. Nge me tuba mambu ya kieleka. Mpila tata ngugudi ya Missioni longaka na nzo-nzambi na lumingu yina me luta nde : « Beto ba Kristu, beto fwete tula kaka kivuvu na Nzambi. » Beto tala luzingu ya ba ndeke ya zulu ! Bo ke dia konso kilumbu ! Keti ba ndeke ya zuku lenda luta beto ?
– Mambu kele ve, beto tula kivuvu. Mpamba ve, kingana mosi ke tuba nde : « Ntangu ti ngonda ke semaka sambu na bantu yonso. »
– Mpimpa mpi yo yayi kele yantika kubwa. Beto vutuka na inzo, mbasi na mene-mene, beto ta sosa diaka. Beto kanga ntima.
– Bilumbu fioti lutaka, Justice kumonaka kisalu. Mpangi na yandi Nelson Mandela mpi kwendaka kutambula na kusosa kisalu. Yandi kutanaka na ba Xhosa, bo nataka yandi na kisika mosi yina vandaka kusosa muntu ya kulangidila nzo ti bimvwama ya mundele mosi. Nelson kokulaka na kielo. Ntama mingi ve, nkento mosi ya mundele kwisaka kukangula kielo. Yandi vandaka na imbwa ya nene yina ke bingama na ndinga lumputu (chien berger allemand) ya kudiengama na nsinga. Nkento yina yufulaka Nelson nde :
– Nge ke nani ?
– Mono Nelson Rolihlahla Mandela, mwana ya bwala.
– Nge ke sosa inki ?
– Mono ke sosa kisalu !
– Kisalu ?
– Yinga !
– Nge me zaba inki mutindu nde beto ke sosa muntu ya kisalu ?
– Mono me katuka kutanga mwa ngogo yina kele na kibaka ya lupangu yayi.
– Kieleka ?
– Inga !
– Nkento yina yufulaka diaka ngiuvula ya nkaka ve. Yandi talaka Nelson, na nima yandi nikisa ntu na yandi. Yandi kwendaka kukotisa imbwa na nzo, ye yandi kwisaka kuyufula Nelson ngiuvula ya nkaka :
– Keti nge lenda sala kisalu ya kulangidila nzo ti bimvwama yayi yonso ?
– Yinga !
– Kieleka ?
– Yinga !
– Nge kele muntu ya boma ve ?
– Ve, boma sambu na nki ? Mono ke sosa kisalu. Dienga ya Nzambi me sala nde ba mpangi mene tinda mono awa.
– Mambu kele ve ; bakala na mono me basika. Nge ta kwisa vutuka mbasi na mene mene. Keti nge me kuwa mbote ?
– Yinga !
– Kwenda mbote !
– Matondo mingi !
– Nelson vutukaka na nzo na yandi. Na mene mene yonso, yandi kwendaka na kisika yina. Munkwa nzo yambaka yandi mbote. Bo solulaka mingi. Na nima masolo, mundele yina bakaka Nelson na kisalu.
– Kiese na ntima, Mandela yantikaka kisalu. Yandi salaka bilumbu mingi ti ngonda nsambwadi. Mundele yina vandaka diboko ngolo. Yandi vanda kufuta Nelson Mandela mbote ve. Kansi Nelson Mandela kwaminaka sambu kisalu ya bantu ndombe vandaka mpasi mingi.
– Kilumbu mosi, ntangu Nelson Mandela vanda kukwenda na kisalu, ba mpangi na yandi sadisaka yandi na kukutana na muntu mosi, zina na yandi Walter Sisulu, mvwama ya nene. Mama na yandi kele Xhosa, kansi tata na yandi kele mundele. Nelson Mandela ti Walter Sisulu kudiaka kinduku ya ngolo. Bo vandaka kutambula bo zole, kudia, kunwa, kusolula, kutala ba nduku bo zole, bonso bana ya mapasa. Kana muntu kuzaba bo ve, yandi lenda kuyindula nde bo kele bantu ya familia mosi.
– Ntangu Walter Sisulu monaka nde Nelson Mandela kele kukipesa mingi na kisalu ya kizonzi, yandi vandaka na kiese mingi. Yandi fidisaka yandi na kifulu ya nzonzi Lazard Sidelsky, mwisi Yuda mosi vandaka kuzola bantu ndombe. Yandi yambaka Nelson ye kotisaka yandi na ndonga ya balongoki na yandi. Nelson Mandela yantikaka kulonguka kisalu ya kizonzi.
– Na mvu 1942, yandi vutukilaka diaka malongi na nzo-nkanda ya kizonzi. Na kifulu ya kisalu, ba nduku zole vanda budila yandi masolo yina ke tala mambu ya luyalu. Bo nataka yandi na lukutakanu ya dibundu mosi yina vanda kuvukisa bantu ya mpila na mpila. Na nsuka ya lukutakanu, Nelson Mandela vutukaka na nzo na yandi.
– Luzingu na yandi vandaka mpasi. Ya kieleka, Nelson Mandela vandaka kuzinga na nzo ya ba nsukami na kisika Alexandra, na nima yandi kwendaka kuzinga kisika yina ke bingama Orlando. Ata luzingu kele mpasi mingi, Nelson mene kanga ntima sambu na kumanisa malongi.
– Ntangu yandi me manisa kitini ya ntete ya malongi, yandi me fula kulonguka kizonzi na nzo-nkanda ya nene nene na mbanza Witwatersrand. Kisika bantu ndombe kele na nswa ve ya kusala nsaka to kuvukana ti mindele. Bana nzo-nkanda ya mindele vandaka kutina Nelson Mandela. Bo zolaka ve nde yandi kupusana pene pene na bo. Kana Nelson Mandela mene meka kuvanda na kiti mosi pene pene ti bo, mindele vandaka kutina yandi. Ata ntima mbi ya mindele ya nzo-nkanda Witwartesrand, Nelson Mandela kutanaka ti mindele fioti ya ntima mbote, bonso Joe Slovo, Ruth First, Ismael Meet. Bantu yayi yonso kumaka ba nduku na yandi na dibundu ANC.
– Lukutakanu ntangu yonso ti ba nduku ya dibundu ANC na nzo ya Walter Sisulu kusiamisaka lubokilu na yandi na mambu ya luyalu ya nsi. Nelson vandaka kuzitisa kisalu na yandi ya kizonzi, nzo-nkanda na Witwartersrand, ti kikanda na yandi.
– Kaka na mvu 1941, ntotila Jongintaba kwendaka kutala Nelson Mandela na mbanza Johannesburg. Bo solulaka mingi. Ntotila Jongintaba lolulaka yandi mpila yandi buyaka makwela ya nsiku ya bwala, ye yandi tinaka na kinsweki.

Mvula mosi nanima, na mvu 1942, ntotila Jongintaba vutulaka moyo na Nzambi. Nelson ti kisoni na yandi Justice kumaka nanima ya mafwa yina.

Mukanda ya luyotisi

Ntangu Nelson me kukisa mvula kumi na sambanu, Ntotila Jongintaba zolaka nde yandi kubaka mukanda ya luyotisi (circoncision), ti mwana na yandi Justice, mpila nsiku ya bwala vandaka kulomba. Yandi bingaka mbuta mosi na nziunga ya ba ndongisila ye yandi zabisaka yandi na kutinda Nelson na kati ya mfinda.

Mbuta muntu bingaka yandi :
– Mandela ! Mandela ! Mandela ! Nge kele wapi ?
– Mono yandi yayi, tata !
– Nge ke sala nki ?
– Mono me katuka kudisa bitwisi, ye mono kele pema mwa fioti.
– Kana nge me manisa kupema, nge kwenda kusosila mono makaya ya mbombo na mfinda.
– Na bulemfu nyonso, Nelson Mandela kwendaka na kisika yango, kansi makaya vandaka ve. Yandi sosaka mpila nyonso. Makaya vandaka ve na kisika yina. Ntangu yandi me kuma pene pene ya nzadi, yandi me susumuka na kumona kisoni na yandi Justice, ti bana babakala ya kutelema pene pene ya mwa nzadi Tyhalarha. Bo nyonso besi Xhosa kumi na tanu, ya mvula kumi na sambanu.
– Ntangu mukanda luyotisi vanda kupusana, bo nyonso katulaka minkayi, bo me bikala kinkonga. Mbuta muntu me vandisa bo na zulu ya bulankete, ye yandi me yantika kuyotisa bo. Bana yayi kumaka ntantu mingi na luse to elungi na bo. Nelson Mandela vandaka kutala, ye yandi kusiamisaka bo.
– Mutoki vandakakubasika na nitu ya mbuta muntu, nkwa luyotisi, bonso muntu yina ke yokaka mampa to mikati. Na nziunga na yandi, bantu ya nkaka lwataka lele yina me tungama na nsinga ya mawusu (raphia). Bo vandakakubula ngoma ti kukina makinu ya kitoko.

Mbuta muntu yotisaka bana yina yonso. Na nima luyotisi, konso muntu vandaka ku boka ngolo kibeni : « Kieleka mono me kuma bakala. »

Bantu yonso fululaka yandi. Na ntangu ya Mandela kumaka, yandi pesaka mvutu na malembe kibeni sambu mputa ya luyotisi vandakakutatika yandi mpila ve. Mbuta muntu nganinaka yandi na kisika yina.

– Sambu na nki nge ke tuba na bumolo bonso mwana nkento ? Keti nge me mona ve mpila ba mbangi na nge me pesa mvutu na kikesa yonso !
– Nelson Mandela vanda bokuta mingi mutindu yandi pesaka mvutu na mpila ya kulunga ve. Yantika ntangu yina, yandi bakaka lukanu ya kuvutukila diaka diambu ya mpila yina ve. Mbuta muntu talaka yandi na meso, yandi sekaka fioti ye yandi pesaka Nelson Mandela zina Dalibunga.
– Ba mbuta bantu na lele ya mawusu vandakakubula ngoma ti kukina makinu ya bwala. Dalibunga ti ba mpangi na yandi mpi kotaka na nziunga ya makinu na kiese yonso na ntima.

Na nsuka ya mukanda luyotisi, bantu yonso vutukaka na bwala na mpimpa.

Kilumbu mosi na nima, Dalibunga kwendaka kutala mbuta muntu yina tindaka yandi na kusosa makaya. Mbuta muntu yango vandakakunwa malafu ya ngasi ti kutafuna dikasu na kati ya nzo na yandi. Bo zole kutanaka ye yantikaka kuseka mpila ve. Na nima ya kupesa yandi nkalu ya malafu ti dikasu, yandi yufulaka Dalibunga nde :
– Wapi makaya ? Nki mutindu nge me nata ve makaya yina mono tindaka nge ? Keti nge me kuma ntete ve na mfinda to nge me buya kulemfuka ?

Dalibunga yantikaka kuseka ngolo na nima yandi pesa mvutu nde :
– Mono me zaba mayele na beno bambuta bantu ya bwala yayi. Beno tudilaka mono mutambu sambu na mukanda ya luyotisi. Mpamba ve, na kisika yina ya kusosa makaya, mono me kutana ti banduku na mono. Beto yonso me katuka na kubaka luyotisi. Sambu na nki beno tubilaka mono ve nde mukanda ya luyotisi vandakakusalama kuna ?
– Bambuta bantu kele na mpila ya kusonga mambu. Mono kele na kiese mingi sambu nge me kuma bakala. Bika mambu ya bana fioti. Ntangu yayi, zinga luzingu lu muntu. Nge me kituka mbuta muntu. Yo yina bo me pesa nge zina ya nene Dalibunga. Mono kele na kiese mpi sambu nge kele kulemfuka ye kuzitisa ba mbuta ya bwala.

II. Luzingu na yandi

Makwela ya kingolo-ngolo

Beto me katuka kutuba nde ntangu bamfumu katulaka Nelson Mandela na nzo-nkanda na bwala Fort Hare, yandi vutukaka na bwala Qunu. Tata na yandi ntotila Jongintaba zolaka kukwedisa yandi na mwana nkento ya bwala mpila nsiku na bo lombaka. Kansi Nelson Mandela buyaka na ntima mosi. Yo yina kikuma yandi tinaka nzo sambu na ku kwenda na mbanza Johannesburg.

Makwela ya kieleka

Nelson Mandela kuponaka nkento mpila ntima na yandi zolaka. Nkento ya ntete Evelyn Nkoto Mase, yandi kutanaka ti yandi na nzo ya Walter Sisulu. Ya kieleka, na luyantiku ya mvu 1940, Nelson Mandela vandakakuzinga na nzo ya Walter Sisulu, kisika ya lukutakanu ya bantu ya dibundu ANC. Albertina nkento ya Walter Sisulu ndimaka kuyamba ye kusadisa yandi.

Evelyn Nkoto Mase, kisoni ya Walter Sisulu vandaka mpi na kati ya dibundu ANC tuka bwalaEngcobo. Kansi yandi kukipesaka mingi na kulonguka kisalu ya ki munganga.

Ntangu Nelson Mandela me kutana ti yandi, ntima na yandi kupasukaka ye yantikaka kubula. Na ntwala ya kusolula ti Evelyn Nkoto Mase, Nelson yufulaka diaka Walter Sisulu :
– Mpangi Walter, tubila mono mbote, Evelyn kele nani sambu na nge ?
– Evelyn Nkoto Mase ?
– Yinga.
– Yandi kele kisoni na mono.
– Kisoni na nge ?
– Yinga, Evelyn kele kisoni na mono. Yandi kele mwana nkento ya luzitu, ya kitoko ti ya malungalala mpila nge mosi ke mona. Yandi vandakakuzinga ntete-ntete na bwala Engcobo, na ntoto Transkei, ntama ve na malweka ya Umtata. Tata na yandi vandakakutimula wolo. Yandi fwaka ntangu Evelyn vandaka mwana fioti ya mvula zole. Mama na yandi fwaka ntangu Evelyn kukisaka mvula kumi na zole. Na nima ya kitini ya nzo-nkanda, kikanda tindaka yandi na mbanza Johannesburg sambu na kufula malongi. Yandi me kwisa kutana ti mbuta na yandi Sam Mase, kisoni na mono ya bakala. Bau nyonso ke zinga awa na MaSisulu, mama na mono. Ya kieleka mama ya me buta mono kele mpangi ya mama ya tata ya Evelyn. Beto ba Sisulu, beto ke tondaka Evelyn mingi. Kitoko na yandi kele kaka ya nganda ve, kansi ti ya bikalulu na yandi ya mbote.
– Disongidila nde yandi kele nkento ya bubu ti mbasi ?
– Yinga.
– Huum, mpangi Walter ?
– Mono ke tuba mambu ya kieleka.

Na ntwala kufula masolo, Walter yufulaka Nelson nde :
– Nge ke sosa kuzaba luzingu ya kisoni na mono sambu na nki ?
– Mono ke zabisa nge nde ntima na mono ke bula ngolo bonso ngunga ya Nzo-Nzambi sambu na Evelyn Nkoto Mase. Yantika lukutakanu ya mono ti yandi, mono ke yindula yandi ntangu yonso. Ata na mpongi, mono kele mona yandi na ndosi. Ya kieleka mono ke wa bonso nde nzazi me bwila mono na ntima. Mono lenda zinga ve ntama ti yandi. Nge ke mona nki mutindu ?
– Tuba mbote, mpangi Nelson Mandela, nge ke zola nki kibeni ?
– Ebwe nge ke yufula diaka nde mono ke zola nki ?
– Tuba mbote, mpangi Nelson.
– Mono zola kwela Evelyn Nkoto Mase.

Walter Sisulu pindukaka. Yandi talaka Nelson Mandela na meso, na nima yandi yufula yandi diaka nde :
– Dikutu ya kinkento mene kuwa kansi dikutu yayi ya nkaka ya kibakala mene kuwa mbote ve. Nge ke tuba nde inki ?
– Mono zola kwela kisoni na nge Evekyn Nkoto Mase.
– Makwela ?
– Yinga.
– Nge kuzola kwela Evelyn ?
– Yinga.
– Keti nge zola yandi na ntima mosi ?
– Yinga, mono kuzola yandi mingi mpila mvumvu to niosi kuzola mafuta ya bwiki. To mpila mpuku kuzoladisuku ya ngasi.
– Ya kieleka ?
– Tala mpila ya yandi ke sema bonso mbwetete.
– Huum Nelson, nge ke tuba masonga ?
– Na zina ya nkaka na mono Ngubengcuka, Simakade ti ya tata na mono Henri Gadla Mphakanyiswa Mandela, ti ya kikanda na mono Madiba.
– Mambu kele ve ; mono ke na kiese mingi na kuzaba nde nge kuzola kwela Evelyn. Zaba nde bibuti na mono yonso ta yangalala na kiese na kuwa nsangu yayi. Kisoni na mono Evelyn kele longuka nzo-nkanda ya kimunganga ti nkento na mono Albertina, na nzo ya kimbefo ya bantu ndombe, na mbanza Johannesburg.

Ntama mingi ve, Nelson solulaka ti Evelyn. Bo kumaka banduku ya nene. Nelson ti Evelyn zolanaka mingi mpila nde muntu mosi ve lendaka, ata tiya to nzadi lendakakukabisa bo ve.

Ngonda fioti na ntwala, bo salaka makwela na kilumbu ya tanu ya ngonda kumi ya mvu 1944, na nzo ya luyalu ya bantu ndombe, na mbanza Johannesburg. Kansi bo vandaka ve na mbongo ya kusadisa luyangalala ya nene to kupesa bantu malafu ti madia.

Na nima makwela, Nelson Mandela ti nkento na yandi sosaka nzo. Bo kwendaka ntete kuzinga na nzo ya mbuta ya Evelyn na Orlando (Soweto), na nima, bo kwendaka na nzo ya mbuta na yandi ya nkento na City Deep Mines. Na nsuka, bo kwendaka kufutila nzo na Orlando na mvu 1946. Bana iya me butuka na makwela yayi. Bana zole ya babakala ti bana zole ya bankento.

Mwana ya ntete, zina na yandi Madiba Thembi Thembekile, butukaka na ngonda zole ya mvu 1945. Mwana ya zole, mwana nkento, zina na yandi Makaziwe, butukaka na mvu 1947, kansi yandi fwaka nanima ngonda uvwa, na kimbefo meningite. Mwana ya nkaka ya bakala, zina na yandi Makgatho ; mpangi na yandi ya nkento vandaka na zina Makaziwe bonso Makaziwe yina fwaka na kimbefo meningite. Nelson ti familia na yandi zingaka na ngemba.

Walter ti Nelson Mandela kumaka makunji ya nene ya luyalu na dibundu ya baleki ANC, na nima Anton Lembede. Na mvu 1947, Anton Lembede fwaka na nzo ya kimbefo. Peter Mda me baka kiyeka. Na ngonda kumi na zole ya mvu 1947, Nelson Mandela me yinga yandi.

Na mvu 1955, mindele fundaka Nelson Mandela ti banduku na yandi nkama mosi na makumi tanu na tanu nde bo mene yekula nsi ti ba nsiku nyonso. Mindele kangaka bo. Kuzonzama na bo sukiminaka mvula iya ti ndambu. Bibuti ya Mandela vandakakumona yandi diaka ve. Yo yina, Nelson kukabwanaka mpi ti nkento na yandi ya kuzolama Evelyn Nkoto Mase na mvu 1958.

Ntangu ya kuzonzama, Nelson Mandela kutanaka ti mwana nkento mosi ya kitoko, zina na yandi Nomzamo Winifred Madikizela, yina bo ke binga « Winnie ». Makwela na bo me salama na kilumbu kumi na iya ya ngonda sambanu na mvu 1958. Yantika kilumbu yina, Nelson Mandela ti Winnie tungaka familia na bo.

Nelson Mandela kumaka ngungudi ya bundu ANC. Nkento na yandi Winnie kukipesaka mpi na bisalu ya dibundu ANC.

Na makwela yayi, bo me buta bana zole : Zenami Mandela ti Zindziswa Mandela. Winnie me kuma dikunji na ngolo na dibundu ya ba nkento na ANC, ntangu Nelson Mandela me kota na boloko (tuka ngonda nana ya mvu 1962 ti ngonda ya zole ya mvu 1990). Na mwa ntangu yayi, bo kangaka yandi na inzo, na mbanza Brandfort. Yandi vandaka na nswa ya kukutana ti bakala na yandi mbala zole na mvu mosi, na boloko ya Robben Island na mbanza Cap. Kansi Nelson vandaka sonikila yandi mikanda mingi.

Mvula mingi lutaka, bantu zitisaka Winnie diaka ve sambu yandi tindaka besi nsi na kuyoka bantu ndombe yina yekulaka dibundu ANC. Ntanini na yandi ye dikangu na yandi ya ntama Jerry Richardson fundaka Winnie. Mpamba ve, Winnie Mandela pesaka nswa ya kufwa mwana mosi ya mvula kumi na iya, zina na yandi Stompie Seipei Moketsi, na ngonda ya ntete ya mvu 1989. Yandi tubaka nde Moketsi vandaka kuyekula bundu ANC ntangu yonso na kimvuka ti mfumu mindele ya luyalu.

Na mvu 1990, ntangu Nelson Mandela me basika na boloko, besi nsi pesaka diaka mwa luzitu fioti na Winnie. Nelson Mandela yantikaka kutina yandi na mayele. Kansi na mvu 1991, yandi fidisaka yandi ntangu ba zuzi fumbulaka mambu ya lufwa ya Moketsi. Bo zengilaka Winnie mvula sambanu ya boloko. Na nima bo pindulaka yo na mbongo.

Na ngonda iya ya mvu 1992, Nelson Mandela kubuyaka yandi na makwela. Kansi bau kabwanaka kimakulu na ngonda tanu ya mvu 1996. Na nima mvula makumi tatu na nana ya makwela [1].

Na nima ya nkabwana ti Winnie Madikizela, Nelson Mandela mene kupema fioti. Mvula zole lutaka na ntwala, yandi kwelaka nkento ya nkaka, zina na yandi Graça Machel (nkwidi ya mfumu ya luyalu Samora Machel ya nsi Mozambique), na kilumbu kumi na nana ya ngonda nsambwadi ya mvu 1998. Yo vandaka kilumbu ya kusungimina mvu makumi nana ya lubutuku ya Nelson Mandela.

Luzingu ya kimukristu

Nelson Mandela vanda zinga kimukristu na yandi mbote. Na kilumbu ya lumingu, na kimvuka ti ba mpangi, yandi vandaka kusamba ti kutanga mikanda na santu na nzo-nzambi ya Missioni méthodiste. Na tangu ya nkaka, yandi vandakakulonga malongi ya katekisimu ti malongi ya biblia na bakristu ya missioni to kimvuka ya bana nzo-nkanda.

Kulutisa ntangu

Konso kilumbu, Nelson Mandela zola lutisa ntangu na yandi na kubaka ntinu, na kukina makinu na nzo, nsaka ya maseka, tin a nsaka ya makofi. Kieleka, Nelson Mandela zolaka mingi nsaka ya makofi. Bantu mingi, mindele to bantu ndombe, zolaka kutala yandi.

Madia ya kuzolama

« Kudia mbote, nki mfunu ? » Mgr Eugène Biletsi (1934-1997)

« Muntu ke zingaka ve sambu na kudia kansi yandi fwete kudia sambu na kuzinga ». Konso muntu kele na madia na yandi ya mpwena. Yo yina Nelson Mandela vandaka mpi kuzola madia ya bwala, mbandu : Umgqusho yina kele masangu ya kukawuka ya kuvukana ti mbala ya ntoto, malala citron, pili-pili, manteka ti madesu. Yandi zolaka kudia mpi Umphokogo, masangu ya kuvikisa ti mabele (miliki). Yayi madia ya kuzolama ya Nelson Mandela.

Na ntangu ya kudia, yandi vandaka kuyindula mama na yandi ti bumwana na yandi na bwala Qunu. Na ndambu ya nkaka, yandi vandaka kudia mpi Ulusu, mabumu ya ngombe to Mogodu, ludimi ti intu ya dimeme [2], mukila ya ngombe. Beto ke vila ve Dombdo, mampa ti Moroga, ndunda épinard. Yandi zolaka mpi hamburger.

Xoliswa Ndoyiya kele nkento yina vandaka kulambila yandi. Bakala na yandi fwaka na bitumba yina nwanisaka bundu ANC ti bundu Inkhata.

III. Kukipesa na mambu ya luyalu

Ntwadisi ya bundu ANC

Na ntwala ya kutubila mambu yayi, beto ke zola zabisa na ntangi nde mvula kumi na ntwala ya lubutuku ya Nelson Mandela, mambu mingi me luta na nsi Afrika ya nsi ye me mbangika luzingu ya besi nsi.

Ntete-ntete na mvu 1904, mindele tutaka besi nsi fimbu sambu bo dasukilaka bo ve.

Mvu sambanu na nima, kimvuka ya ba mbanza Cap, Natal, Orange, ti Transval me butuka. Ntama mingi ve, mindele me basisa ye me mwangisa nsiku ya ntete-ntete yakele yedisa nkabwana ya mindele ti bantu ndombe na nsi Afrika ya nsi mvimba.

Mindele vandakakumona bantu ndombe ti besi India bonso mbisi ya mfinda. Yo yina bo katulaka bo yonso na luyalu ya bwala ti na bisalu ya mbalu. Tuka kilumbu yina besi nsi vidisaka nswa ti kiyeka ya kupona bantu ya luyalu ti kimpwanza ya kutambula konso kisika ya bo zolaka. Mindele zolaka nde bantu ndombe ti besi India kuma ba mpika yina kele lemfukila bo ntangu yonso.

Bamfumu mindele ya luyalu ke kufula na kubotula ntoto, lupangu, nzo ya bantu ndombe. Bokukwetisaka mpi bantu ndombe na kati ya bwala ya fioti. Yo yina na mvu 1912, na nsadisa ya zenga mambu, tata longi Pixley Ka Seme, butukaka kimvuka ya bana nyonso ya nsi Afrika ya nsi, na bunkufi, SANNC, yina ta kituka na nima ANC.

Yantika ntangu yina, bantu ndombe mene baka lukanu ya kulomba kimpwanza na bo. Yo yina, bo nyonso me wakana na ntima mosi sambu na kunwanisa mindele. Yayi kele luyantiku ya lukabwanu na nsi Afrika ya nsi.

Nelson Mandela me yantika kukipesa na mambu yayi ya luyalu ntangu yandi vandaka mwana nzo-nkanda. Mambu mingi vandaka kupesa yandi ntantu, kiseku ti kiadi, bonso kukabwana ya mindele ti bantu ndombe. Mbandu ya fioti fioti kukangulaka yandi meso, bonso ntangu longi ya muntu ndombe buyaka kufumbama na tata longi ya mundele.

Malongi ya nzo-nkanda ya nene nene na Fort Hare mene pesa yandi kikesa ya kumonisa ngindu na yandi. Lukutakanu ti Walter Sisulu ti banduku ya nkaka ya bundu ANC siamisaka yandi kimakulu.

Na mvu 1943, Nelson Mandela na kimvuka ti bantu ya mbanza Alexandra, mene dasuka, ye mene yantika kutambula kisakasaka na bala-bala, na kumonisa ntantu na bo, mpamba ve, ntalu ya nzietelo yikamaka ngolo na nsi mvimba. Beto fwete zaba nde na ntangu yayi, bantu ya bundu ANC vandaka ntete ve kukimonisa na meso ya mindele.

Walter Sisulu, Oliver Tambo, Nelson Mandela ti Anton Lembede sonikilaka mindele ya luyalu sambu na kumonisa ntantu ya besi nsi.

Na mvu 1944, bo kangulaka ndonga ya baleki na kati ya bundu ANC. Lembede Anton kumaka mfumu, kansi Walter Sisulu ti Nelson Mandela, makunji ya kunatisa ndonga [3].

Mindele ya luyalu monisaka nsoki ti ntima mbi kibeni na mvu 1948, ntangu bo mwangisaka nkabwana na kati ya nsi yina. Ngindu na bo kele ya kuyala bo mosi sambu na kubotula bimvwama ya nsi.

Ntangu bo me sala lukutakanu na kupona besi nsi yina fwetele sadisa na nzo ya parlement,na kilumbu makumi zole na sambanu ya ngonda tanu ya mvu 1948, kaka mindele mene vanda na kiyeka ya kupona. Mindele me pona nsiku yina ke tuba nde nsi mvimba fwete kuzinga ya kukabwana. Ngindu na bo nde mundele kele mpusu ya mpwena, ya mbote to ya busantu. Nsiku yango yina ke songidila mpi nde mindele fwete kuzinga na kisika na bo, ntama mingi ti bantu ndombe.

Na ntwala ya kupona bantu yina, bo vandaka kutuba konso kilumbu nde : « Bantu ndombe fwete kuzinga ve na kimvuka ti mindele. » Ata mindele me kotisa nkabisa ya nene na nsi Afrika mvimba, bantu ndombe fioti kaka vandaka na kisika na bo na nzo ya parlement.

Ndosi ya Nelson Mandela ti banduku na yandi yonso vandaka nde mindele kuzitisa ba nswa ya bantu ndombe ti bantu ya mpusu ya nkaka, mbandu besi India.

Na nsadisa ya tata ngudi ya ANC, zenga mambu, tata Pixley Seme, makunji na bundu ANC vandakakusosa kaka bumbote ya bantu ndombe. Bo nyonso zolaka kufulula ngindu ya tata Gandhi [4] : « Kusala mavwanga ve, kingolo-ngolo ve, kansi kumwangisa nzila ya ngemba » (non-violence).

Na ndambu ya mindele, ba yina ponamaka na nzo ya parlement basisaka nsiku ya kukabwana yina ke boka nde bantu ndombe fwete kukwela ve mindele ; mindele mpi fwete kukwela ve bantu ndombe. Bo lenda kudia mpi kinduku ya mpamba ve. Mundele lenda kumona ve kinkonga ya muntu ndombe. Mpila mosi muntu ndombe lenda kumona ve kinkonga ya mundele. Muntu yina ta vweza nsiku yayi, yandi ta baka nkuba mvula makumi zole na nsambwadi ya boloko. Mundele fwete kusala mansoni ve ti muntu ndombe. Muntu ndombe fwete kusala mpi mansoni ve ti mundele. Nzo ya ba zuzi ponaka mpi bantu yina fwetele kuzonza mambu yina me tadila mindele, mpi bantu ndombe na ndambu na bo. Mindele basisaka mutambu ya kilapi. Disongidila nde bo vandakakutula kilapi na nsuki. Na nima bovandaka kulomba na muntu na kunikisa ntu. Kana nsuki kele kaninga, ya kudiengama, kilapi lenda bwa ve na ntoto. Yayi kele mutambu sambu na kukanga bantu ndombe.

Mutuka, nzo ya bifwanisu, nzo ya kuyobila masa, ya kunena matufi, W.C, fwete vanda ya kukabisa. Ti na nzo-nzambi, bakristu ya bantu ndombe fwete bundana ve kana mundele ya nsuka mene vutuka ntete ve na kifulu na yandi. Mindele wakanaka ye bau tulaka ndilulu ti luswaswanu na mbanza na bau ti na mbanza ya bantu ndombe. Kisika nyonso, na bibaka ya nzo, na zandu, to na nzo ya bula-matadi, bo tulaka ngogo yayi nde : « yayi kifulu ya mindele mpamba », to « nsiku ya nene sambu na bantu ndombe » ; « Yayi kisika ya bantu ndombe ve ».

Malembe malembe, Nelson Mandela me kuma na kiyeka na kati ya ndonga ya baleki. Yandi kumaka mfumu ya ndonga yina na mvu 1951. Mvula mosi na nima, yandi kumaka mfumu ya zole ya bundu ANC. Kisalu na yandi yantikaka kumonana ye kuzabana mpenza na meso ya bantu na ngonda sambanu ya mvu 1952.

Nelson Mandela me kuma mpi kitubidi ya bantu yina zolaka ve nkabisa ya mindele. Yo yina mindele kangaka yandi ti banduku na yandi. Na nima bo yambulaka bo.

Kaka na mvu yayi, Nelson Mandela ti banduku na yandi Walter Sisulu kangulaka nzo ya kizonzi ya bantu ndombe pene-pene kibeni ti nzo Chancelor House ya ba zuzi ya mindele. Mindele yantikaka kudia kimpala ti kuyangisa bompila nde nzo ya kizonzi yina kukatuka pana na mbanza Johannesburg.

Ntama mingi ve, mambu kuyilamaka na kati ya bundu ANC. Bantu nyonso solaka ngungudi na zina Albert Luthuli. Bundu ya ANC kumaka ngolo mingi mpila ve. Kansi mindele salaka kingolo-ngolo sambu na kukula bantu ndombe ntama kibeni ti mbanza na bo.

Mambu yango me swena Nelson Mandela. Yandi me kuwa ntantu mingi na nsi ntima.

Na ngonda zole ya mvu 1955, nsangu mosi kumwanganaka nde mbanza Sophia yina kele pene-pene na mbanza Johannesburg, kisika ya bantu ndombe funda makumi sambanu (60 000) fwete katuka na kifulu yina. Nelson Mandela waka diaka kiadi mingi sambu bibuti ti bana fioti vanda dila ngolo, mansanga ke noka bonso mvula ya matadi.

Ntangu yandi me mona mpila yina, Nelson Mandela mene kuvukisa bantu mingi, ye yandi me solula ti bo. Yandi me siamisa bantu yonso na bangogo ya kivuvu. Yao yina, besi nsi mene budila yandi maboko ngolo na nsuka ya ngogo na yandi. Na nima yandi me tuba na ndinga bwala nde : « Asihambi », disongidila nde : « Beto ta katuka ve », « Muntu mosi lenda bikisa kifulu yayi ve », « Muntu kutina ve ».

Na ntangu yina ba pulusi mingi kuziungaka lukutakanu yina. Nelson Mandela yantikaka kuseka bo ngolo kibeni. Yandi tubilaka besi nsi nde : « Beno tala bimpumbulu yayi ; bo me ziunga beto. Beno langidila bo mbote sambu bo kele ba mbeni ya kieleka ya nsi na beto. »

Ntangu kaka ya yandi mene manisa mwa ngogo yina, ba pulusi mene pusana ye mene kanga yandi mbala mosi. Nelson ke seka bo ngolo. Na nima yandi yufula bo nde :
– Mono me sala beno inki ?
– Kanga inwa na nge, zoba muntu ndombe, imbwa mfinda.
– Beno ke kanga mono sambu na nki kô ?
– Kanga inwa na nge, mbisi ya mfinda.
– Nani kele mbisi ya mfinda ?
– Shut, kanga inwa na nge, zoba ya muntu ndombe.

Ba pulusi nataka yandi na kisika ya mindele ya luyalu. Ntama ve, masini ya nene ti bibundula bukaka nzo nyonso na mbanza Sophiatown. Mindele katulaka bantu ndombe ya ntalu funda makumi sambanu, na kingolo-ngolo ye nataka bo na mbanza Soweto ntama ti mbanza mundele.

Mindele fundaka Nelson Mandela ti banduku na yandi nde bo ke kuyekula nsi ti ba nsiku nyonso. Yo yina bo yantikaka kuzonzama tuka mvu 1956 tii mvu 1961. Na nsuka, Mindele yambulaka bo na kilumbu makumi zole na uvwa ya ngonda tatu na mvu 1961.

Na kilumbu makumi zole na mosi ya ngonda tatu na mvu 1960, dibundu ya Mandela bakaka lukanu ya kukikangisa na luzolo. Bo yambulaka buku ya kitadi, ye bo kukwendaka, mpila mosi ba mvumvu, kuziunga ba pulusi. Diambu yina vandaka kuluta na mbanza Shaperville, mwana mbanza ya fioti na kati ya Transvaal. Bantu ndombe yina pusanaka na nzo ya ba pulusi. Ntangu yina pulusi ya mindele ti masini ya binwaninu vanda langidila bo mbote. Bwingi zole ya minduki vandaka ku pumbuka na zulu ya nzo ya pulusi.

Ntangu bantu ndombe mene tula makulu na nzo ya pulusi, mindele mene bula bo masasi. Bantu ndombe makumi sambanu na uvwa mene kufwa na kisika yina ; ba nkaka nkama zole me kulwala mputa ya nene. Menga vandaka kutiamuka mpila ve.

Mindele ya luyalu na ntu mbanza Pretoria meneyantika kutekita, mpamba ve, bo yindulaka nde mavwanga lenda kumwangana na nsi mvimba. Yo yina bo pimisaka lukutakanu ti bisalu ya bundu ANC. Na nima, bau diaka nsiku ya kumona ve lukutakanu ya bantu yankaka na mpimpa tii na mene-mene.

Nelson Mandela ti banduku na yandi yantikaka kuvukana na kinsweki. Mandela yindulaka na kubwisa nkabisa ya mindele na nzila ya minduki, na nsadisa ya ndonga Umkhonto we Sizwe, yina bo kangulaka na ngonda sambanu ya mvu 1961.

Ngonda sambanu na ntwala, ndonga Umkhonto yangisaka mindele na ntu mbanza Pretoria, na Durban ti na Port Elisabeth. Bo salaka nsoki mingi kibeni na mbanza yina, ntete-ntete na nzo ya mikanda ya nzietelo, ba nsinga ya mwinda, ba nsinga ya kubinga ti nzo ya ba pulusi.

Na kilumbu ya kumi na mosi ya ngonda ya ntete ya mvu 1962, na zina ya kubumbama, David Motsamayi, Nelson Mandela mene kwenda na kinsweki na lukutakanu ya nene na mbanza Addis Abeba, na nsi Ethiopia. Kuna yandi me solula ti bamfumu ya luyalu yina me katuka kubaka kimpwanza na mvu 1960, to ba yina ke sosa diaka kimpwanza na bo.

Na nima lukutakanu yina, Nelson Mandela me sala nzietelo na nsi kumi na zole ya Afrika, kaka na ngonda sambanu. Yandi me luta mpi na nsi Cuba ti Algeria, nsi ya menekusiama na mambu ya mvunzi (révolution) sambu na kulomba nsadisa na bo. Yandi me tendudila ba mfumu ya luyalu kisina ti kikuma ya bitumba ya ANC.

Na nsi Ethiopia ti na nsi Maroc (pene-pene na ndilulu na nsi Algeria), yandi me longuka mpila ya kunwanisa mindele na nsadisa ya minduki.

Nzietelo yayi mene kusiamisa kivuvu na yandi. Mbamba ve, Nelson Mandela me tuba yandi mosi nde : « nzietelo yayi me sadisa mono. Kifulu yonso ya mono me kuma, bantu me yamba mono mbote. »

Kieleka, nzietelo yayi me sadisa yandi na kukuma mpi na Londres, ntu mbanza ya nsi Angleterre, sambu na kukutana ti nduku na yandi Oliver Tambo yina tinaka mbangika ti lufwa na nsi na yandi. Na nima, Nelson Mandela me vutuka na ntu mbanza Pretoria.

Na kilumbu ya kumi na mosi ya ngonda nsambwadi ya mvu 1962, ba pulusi mingi kwendaka kuziunga mbanza Pretoria, na kifulu ya lukutakanu ya bundu ANC. Bantu ya dibundu ANC mene kususumuka. Ba pulusi mene kubotula bo mikanda yina vandaka na diambu ya mavwanga na nsi.

Na nima kilumbu fioti, kilumbu ya tanu, ngonda nana ya mvu 1962, ba pulusi iya me yantika kulangidila nzila ti ba nzo. Bo ke yufula mpi mikanda ya kaminio ti buku ya kitadi ya bantu yina kele na kati. Kilumbu yina, Nelson Mandela me katuka na mbanza Kwa Zulu Natal, sambu na kusolula ti Albert Luthuli, ngungudi ya ANC, mambu ya nzietelo na bwala ya ba nzenza. Ba pulusi me kanga sofele. Bo me yufula yandi mikanda. Pulusi ya nkaka mene yufula muntu yina vandaka pene-pene ya sofele buku ya kitadi. Muntu yango me pesa buku na yandi. Pulusi me tala yandi mbote, na nima yandi yufula nde :
– Zina na nge nani ?
– David Motsamayi.
– David Motsamayi ?
– Yinga.
– Zina na nge David Motsamayi ?
– Yinga.
– Nge ke sala nki kisalu ?
– Mono ke tekaka bilele ya kewusu [5] na zandu.
– Nge ke komelesa ?
– Yinga, mono kele komelesa.
– Kinga fioti, keti nge kele Mandela ve ? Nelson Mandela ve ?

Pulusi yufulaka banduku na yayi yankaka nde :
– Keti beno lenda zaba zina ya muntu yayi ?

Bo me vutula na kimvuka mbala mosi :
– Yayi Nelson Mandela si ; yandi ke muntu ya kuvila ve, ata nge ke na mpongi.
– Tuluka nswalu. Beto vandaka kusosa kukanga nge. Nge kele Nelson Mandela kansi nge ke zola kukusa beto. Nge ke wa nsoni ve na kusadila mikanda ya luvunu ? David Motsamayi, David Motsamyi, komelesa…nge zaba ve nde nsiku ke buyisa mikanda ya luvunu ? Kinga fioti, nge ta mona ndola ya ba mfumu ya luyalu me bumbila nge. »

Kuzonzama ya Rivonia

Mindele me funda Nelson Mandela nde yandimene sala nzietelo na nsi ya ba nzenza na kinsweki. Bo mene tuba mpi nde Nelson Mandela mene yidika mpila ya kupesa bantu ya kisalu ngindu ya kuvweza nsiku ti kubuya kisalu.

Nelson Mandela me yantika luzingu ya boloko na Pretoria. Na kilumbu makumi zole na nsambwadi ya ngonda tanu na mvu 1963, mindele me tinda yandi na boloko ya Robben Island. Na nima yandi me vutuka na boloko ya Pretoria na kilumbu kumi na zole ya ngonda sambanu. Bilumbu fioti na nima, ba pulusi me kanga bantu ya nkaka ya ndonga Umkhonto na nzila Liliesleaf, kifulu bo ke binga « Rivonia », na malweka ya mbanza Johannesburg.

Kilumbu ya uvwa ya ngonda kumi na mvu 1963, Nelson Mandela me kwenda kukutana ti banduku na yandi Walter Sisulu, Govan Mbeki, Raymond Mhlaba, Ahmed Kathrada, Denis Goldberg, Lionel Bernstein, ti bankaka… na kuzonzama yina bo ke binga nde « kuzonzama ya Rivonia ».

Mindele me yantika kuzonza Nelson Mandela ti banduku na yandi. Na ntwala ya ba zuzi, Nelson Mandela me yantika kutendula kikuma ya vita na yandi na ngogo yayi :

« Mono me nwanisa muniololo ya mindele ti muniololo ya bantu ndombe. Mono kele na ngindu ya kutunga nsi mosi ya kimpwanza, kifulu besi nsi nyonso ke zinga na ngemba, na lutondo, na nkabwana ve. Yayi kele ngindu ya mono zola zingila, kana mpila ikele mono lenda fwila mpi.

 » Mono me sala kisalu ya kuzenga mambu tuka mvula mingi na mbanza Johnnesburg, na kimvuka ti nduku na mono Oliver Tambo. Ntangu yayi bo me zengila mono mvula tanu ya nkuba, ya kimpika sambu mono me kwenda nzietelo na kinsweki, ye sambu mono lombaka na bantu ya kisalu na kuvweza nsiku ti kubuya kisalu na ngonda tanu ya mvu 1961.

 » Mono me buya ve kingudi ya ndonga Umkhonto we Sizwe (Kivuvu ya nsi). Mono me sala mambu mingi na kati, tuka luyantiku tii kilumbu ya beno me kanga mono, na ngonda nana ya mvu 1962. Kansi mono zola tuba nde kufunda ya ba zuzi ke tuba nde banzenza ta kwisa kutula mavwanga, yo kele luvunu ya nene. Mono me kuwakana ve ti banzenza sambu na kunwanisa nsi yayi. Ata mono me kangula ndonga yina Umkhonto, ye mono me sala nzietelo na kinsweki, mono me sala yo ve na nsadisa ya ba nzenza. Kansi na nsadisa ya mambu ya mpasi ya mono ke mona ti ya mono ke kuzinga awa na nsi yayi.

 » Sambu na mambu me tadila mavwanga, mono zola zabisa beno nde makambu ya nkaka ya beno me tuba kele masonga, yankaka kele luvunu. Mono me buya ve nde mono zola kutula mavwanga na nsi yayi, kansi mono me sala yo ve na ngindu ya kimpumbulu, to sambu na nzala ya mavwanga. Mono me sala yo na nima ya kuyindula kiadi ya luyalu ke yala na nsi yayi. Mpila mindele kele niokula, kufinga, kusahula, kudiata, kuvweza bantu ndombe yonso ya nsi na beto mvu ye mvu.

 » Mono zola monisa luvunu ya ba temwe ke tubila beno. Ya kieleka, mavwanga, makelele ti kimpumbulu ke katuka na ndonga Umkhonto ve. Mono zola tubila mpi kimpangi ya bundu ANC ti Umkhonto, ti kisalu ya mono zola sala na kati ya ndonga yayi zole. Mono ta bokila mpi mambu ya dibundu communiste. Mono lenda tendudila beno mfunu ya Umkhonto ti mpila na yandi ya kusala.

 » Mono me buya na ntima mosi nde Umkhonto kele ntu ya mavwanga to ya kimpumbulu yina ba zuzi kele fundila beto, sambu yo vandaka bikalulu ya ndonga yayi ve. Mono ke zaba ve kikuma ya mavwanga, kansi mono ke pesa beno na bunkufi kisina ya ndonga yayi. Mono me katuka kutuba nde mono kele na kati ya bibuti ya ntete-ntete ya ndonga Umkhonto. Mambu zole me tinda beto na kukangula yau.

 » Ya ntete : beto me yindula nde mpila mfumu ya luyalu ke diatisa mambu ya nsi ta basisa mavwanga, ta tinda bantu na kusala mavwanga. Beto basisaka ndonga yayi sambu nde beto kuvanda na kiyeka ya kubwisa ngindu ya mavwanga yina lenda funsuka na ntima ya bantu yina mindele kele niokula. Beto zaba mbote nde bantu ndombe mingi ya nsi yayi lenda kundima ata fioti ve nde mindele kuniokula bo ntangu yonso. Ata muntu ndombe mosi ve lendaka ndima kuniokula yina ya mindele konso ntangu. Na ndambu ya nkaka, beto yindulaka nde kana beto bika nzila ya mavwanga, mpila ya nkaka ya kumanisa muniololo ya mindele ta vanda ve. Mindele vandaka kubuyisa beto na kutambula ti na kulomba nzila ya kumonisa ba ngindu na beto. Ya kieleka beto vanda kuzaba ve kana beto fwete kundima kimpika to kunwanisa nkabwana ya mindele. Beto ponaka lukanu ya kunwanisa mindele sambu na kubaka kimpwanza na beto. Yo yina beto yantikaka kudiata nsiku na malembe malembe nyonso. Na nima, mindele basisaka nsiku ya kubuyisa mambu yina. Beto vandaka na ngindu ya mbi ve ata mosi. Kansi mindele ya luyalu me yantika kubula ti kuvweza beto bonso ba mpikana makasi yonso. Beto mpi me baka lukanu ya kunwanisa bo na kingolo-ngolo.

 » Kansi beto vandakakusala nsoki na muntu mosi ve. Bibuti ya ndonga Umkhonto vandaka kaka bantu ya bundu ANC. Beto kele na kikalulu ya masolo ti ya kuwakana na ngonda sambu na kumanisa mavwanga na nsi. Beto vandaka yindula nde nsi yayi vandaka ya beto yonso ; ya mindele mpamba ve, to ya bantu ndombe mpamba ve. Beto sosaka ve nde bantu ndombe kunwanisa mindele. Yo yina beto salaka nyonso sambu nde ngemba ti kuwakana kuyala. Ba zuzi ta mona nde luzingu ya ndonga na beto kele luswaswanu ve ti mambu ya mono tubaka na kilumbu mene luta, ti ya mono ke tuba ntangu yayi na kifulu yayi. Mono ke mona nde yau ke mfunu na kutuba mwa ngogo ya me tadila bundu ANC.

 » Dibundu ANC me butuka na mvu 1912 sambu na kuyidika luzingu ti nswa ya bantu ndombe na nsi Afrika ya nsi. Dibundu ANC vandaka sala mambu ti kisalu yonso na bulemfu ti luzitu ya nsiku. Yandi kwendaka kutana na mfumu ya luyalu sambu na kubongisa mambu ya nkabisa mpila nde bantu ndombe kuvanda na nswa ya kukota na kimfumu ya luyalu ya bwala. Mpila vandaka kutuba ngugudi na beto Albert Luthuli yina kumaka mfumu ntwadisi ya bundu ANC na mvu 1952, ye bakaka kabu ya mbalu Nobel ya ngemba. Nani ta buya nde na mvu makumi tatu ya luzingu na mono me luta na malembe, na kukinga, na kukokula na kielo yina muntu zola kangula ve ? Nki mfunu ya kukokula ntangu nyonso kana muntu lenda kukangula ve ? Mvula makumi tatu na nima, mindele me mwangisa nsiku yina ke zitisa ve luzingu ya bantu ndombe. Ata na nima mvu 1949, bundu ANC zolaka ve kutula mavwanga na nsi. Beto vandaka kuyadisa ngemba sambu na kubwisa nsiku ya nkabisa. Beto tambulaka na bala-bala na kisaka saka. Mono mosi vukisaka bantu ya luzolo ya mbote. Bantu mingi buyaka nsiku yina ya nkabwana. Kansi mindele kanga bo na boloko. Muntu mosi ve salaka mavwanga. Nsiku yina vanda kubuyisa ndonga communisme, kanga beto ti banduku makumi uvwa ti mono mosi. Beto zabisaka nde mambu ya bundu ANC kele swawana na ndonga communisme. Yo yina mfumu zuzi ya ntete yambulaka beto.

 » Ntangu yina beto yikaka ndonga ya bantu ya luzolo na bundu ANC. Bo mpi vandaka kuzitisa nsiku na nsi ti ya bundu ANC. Bo kele nwanisa ve mindele. Kansi bo kele kaka bantu ya luzolo yina mene ndima kulemfuka na ngindu ya bisalu ya bundu ANC, bonso kukabisa mikanda, kutinda nsangu, kubuyisa bantu na kukwenda na kisalu, to kulomba nswa ya kusadisa mavwanga. Beto kele bingaka bo bantu ya luzolo ya mbote sambu bo me ndima kukwenda na boloko na zina kisalu ya bundu ANC.

 » Ba mfumu basisaka nsiku ya kulangidila nsi (Public Safety Act), ti nsiku ya kuyidika buku ya boloko (Criminal Law Amendment Act). Nsiku yayi vandaka kubuya ti kukangisa na boloko bantu yonso ya mavwanga. Kansi bantu tinaka ve to tekitaka ve ata fioti. Mavwanga kwaminaka bilumbu mingi. Bundu ANC zitisaka luyalu ya kubuya muniololo na kati ya nsi na beto.

 » Na mvu 1956, mindele kangaka bantu makumi tanu na sambanu ya bundu ANC ti mono mosi. Bo fundaka beto nde beto mene yekula nsi ti bansiku. Bo zengilaka beto luzingu ya boloko na zina ya nsiku ke buyisa ndonga ya “communisme”. Mindele ndimaka ve. Mvula tanu na nima, ba zuzi yambulaka beto sambu bo monaka nde kisalu na beto kele luswawanu mingi ti malongi ya “communisme”, ye beto kele ve na ngindu ya kuyingisa luyalu ya “communisme” na kifulu ya luyalu yayi. Kieleka mfumu ya luyalu kele na kikalulu ya kubinga bisalu ya mbeni na yandi nde “communiste”. Bubu yayi, yandi kele vutukila diaka mambu yango. Kansi mpila mono me zabisa beno, bundu ANC kele ve, ye ta vanda ve ndonga to nzila ya “communisme” [6]. »

Nelson Mandela me manisa kutendula kisina ya vita na yandi. Mindele me zonza mpi banduku na yandi. Na nima mvula mingi, ba zuzi me manisa kuzonza bo yonso na mbanza Rivonia, na ngonda sambanu ya mvu 1964.

Nelson Mandela ti banduku na yandi Walter Sisulu, Ahmed Kathrada, Govan Mbeki, Raymond Mhlaba, Elias Motsoaledi, Andrew Mlangeni, Denis Golberg, bakaka nkuba. Mindele zengilaka bo boloko ya mvu ye mvu.

Denis Goldberg kwendaka kusala boloko na mbanza Pretoria sambu yandi vandaka mundele. Nelson Mandela ti banduku na yandi ya bantu ndombe kotaka boloko ya Robben Island na mbanza Cap.

Luzingu ya boloko

Ntangu Nelson Mandela me kota na boloko ya Robben Island, yandi me vanda kutanga mingi buku ti mikanda yankaka. Kana mpila ya kusala nsaka ya makofi (boxe) kele ve, yandi ke sala kisalu ya maboko sambu na kutanina nitu na yandi.

Luzingu ya boloko ke mpasi mingi kansi Nelson Mandela me kanga maboko ve. Yandi me bundula mwa bilanga ya ndunda. Yandi vandaka kabisa yo ti ba pulusi yina ke langidilaka boloko.

Kaka na kati ya boloko, Nelson Mandela me baka lukanu ya kulonguka ndinga « Afrikaner » (ya mindele) sambu na kuzaba mbote ngindu na bo.

Luzingu na boloko ya Robben Island me vanda nkuba sambu na bantu yonso yina sosaka kunwanisa mindele. Ba pulusi ke bula ti kuniokula bo mpila ve. Beto ke pesa mbandu yayi : « Kana bantu ya boloko me lomba masa ya kunwa, ba pulusi vandaka kupesa bo masuba ya mindele. » Ntangu ya nkaka, bo vandakakukanga bantu ya boloko na nsinga, ye bo yantikaka kusubila bo na munoko. Yayi kele nkuba ya bantu ya boloko Robben Island. Kansi Mindele ti pulusi kuyangisaka ve to kubulaka ve Nelson Mandela. Bo vandaka ku zitisa yandi mingi kibeni.

Na mvu 1985, mfumu ya luyalu Peter Willem Botha me baka lukanu ya kuyambula Nelson Mandela kana yandi kubika ngindu ya kunwanisa mindele. Kansi Nelson Mandela buyaka na ntima mosi.

Na boloko, mindele me pesa yandi ntalu yayi « 46664 ». Mpila beto ke mona, Nelson me sala mvula mingi na boloko, ntete-ntete na Robben Island, yantika mvula 1964 tii 1982 ; na nima na Pollsmoor. Nelson Mandela me vanda kulala na zulu mbanzi ya kutuluka na ntoto. Mbeto to kitikwala me vanda ve na boloko yina. Yandi me vanda na bulankete mosi, kantini ya masa mosi, sambu na W.C, mwinda ya mundele ya fioti.

Yandi vandaka muntu ya boloko ya ndonga « D », disongidila muntu ya nsuka nsuka, Nelson Mandela ke na nswa ya kuyamba bantu ti mikanda kaka mbala mosi na ngonda sambanu [7]. Kansi kivuvu ti kikesa na yandi vandaka katuka na banduku na yandi Walter Sisulu, Ahmed Kathrada, Govan Mbeki, Mhlaba, Mlangeni.

Nelson Mandela me tuba yandi mos inde : « buzoba ya kuluta nene ya mindele salaka kele ya kuvukisa beto yonso kifulu mosi. »

Nelson Mandela me nwana mvu tatu ya mvimba mpila nde mindele kupesa yandi nswa to nzila ya kulwata lele pantalon. Yandi me vanda kubasika sambu na kusala kisalu ya maboko, mbandu kupasula matadi na nganda ya boloko na nsi ya mwini.

Nelson Mandela me lutisa mpi ntangu na kutanga mingi buku ya Steinbeck [8] ti Tolstoi [9].

Na kilumbu ya nsuka ya ngonda tatu ya mvu 1982, mfumu ya luyalu me tinda Nelson Mandela na boloko ya Pollsmoor ti banduku na yandi Walter Sisulu, Mhlaba, Mlangeni ; kansi Kathrada landaka bo na ngonda kumi.

Na nima ya kupasula kivimbu ti kusansa kimbefo ya kibakala (prostate), na ngonda kumi na mosi ya mvu 1985, Nelson Mandela me vutuka na boloko. Kansi ba mfumu me pesa yandi suku na yandi mosi.

Ntangu yina, mfumu ya luyalu yina vandaka kutala mambu ya masonga (justice) Kobie Coetsee me kwenda kusolula ti yandi. Kansi mfumu ya luyalu Peter Botha vandaka kuwa boma ya mindele ya nkaka. Mfumu Kobie Coetsee vandaka na kiese mingi na kukutana ti Nelson Mandela. Yandi vanda tuba nde : « Mono tangaka mingi mikanda ti ba ngogo na yandi. Mono me kudiyufula nde yayi kele muntu ya nki mutindu na kuzabana na ntoto mvimba. Ntangu mono me mona yandi, mono me zaba mbala mosi. Mono longukaka ndinga Latin, mono me vanda na ntwala ya mbuta muntu yina kufwanana na mbuta muntu ya mbanza Roma yina kele ya kufuluka na dignitas [10], gravitas [11], honestas [12], simplicitas [13]. »

Na kilumbu kumi na zole ya ngonda nana ya mvu 1988, Nelson Mandela me yantika kubela kosu-kosu. Ntulu ti mpanzi ke tatika yandi. Ntangu yonso, yandi ke luka kosu-kosu ya kuvukana ti menga. Bau me nata yandi nswalu na nzo ya ba mbefo. Kuna minganga me mona luyantiku ya kimbefo kosu-kosu (tuberculose).

Bau me sansa yandi na ba ngonda tatu, na kati ya nzo ya ba mbefo zole.

Na kilumbu nsambwadi ya ngonda kumi na zole ya mvu 1988, bau tindaka yandi na nzo ya boloko Victor Verster, pene-pene ya mbanza Paarl. Yantika nyangu yayi, yandi me lutisa luzingu na boloko yayi tii kilumbu ya yandi ta basika.

Kubasika na boloko

Ngonda mingi na nima, ba mfumu ya luyalu mene fokula masolo ti Nelson Mandela. Bo ke sosa mpila ya kulanda ndongisila ya ntoto mvimba. Ya kieleka, nsi ya banzenza ya ntoto Afrika ti nsi mingi ya ntoto mvimba me lomba na mindele nkwa luyalu na kubasisa bantu ya bundu ANC na boloko. Nsi mingi ya nkaka pesaka mindele ya luyalu ndola ya kubuyisa bo mbongo ti nsadisa ya mutindu na mutindu.

Yo yina ba mfumu mene mona nde kikuma ya kukwamina na mambu yina ya nkabisa kele ve. Mpamba ve, ntoto mvimba ke zola kuwa mambu yina ya nkabisa ve ata fioti.

Na luyantiku ya mvu 1980, mfumu ya masonga, ya pulusi ti ya boloko, Hendrick Jacobus Coetsee me yinga na kiti ya mfumu ya ntama James Kruger. Ntangu yandi me yantika kisalu, Hendrick Jacobus Coetsee me baka lukanu ya kubongisa luzingu ya boloko.

Na mvu 1982, yandi lombaka nde Nelson Mandela ti banduku na yandi katuka na boloko ya Robben Island, sambu na kukwenda na boloko ya Pollsmoor. Bamfumu me sala mpila yayi sambu na kusolula na kinsweki ti makunji ya dibundu ANC.

Peter Botha, mfumu ya luyalu, vandaka kutina mindele yankaka. Yo yina yandi zolaka ve kukimonisa na meso ya bantu ya ANC. Kansi mfumu ya masonga ti ya boloko, Jacobus Coetsee me ndima kusolula ti bo mbala mingi na kinsweki kibeni.

Mvula mingi na nima, kukwisa ya mfumu ya luyalu Frederik Willem de Klerk na kimfumu ya nsi Afrika, na kilumbu ya sambanu ya ngonda uvwa ya mvu 1989, me balula mambu yonso. Mpamba ve, nsi vandaka na mpasi mingi, mbongo ve, nsadisa ya nsi banzenza zenganaka.

Na kilumbu zole ya ngonda zole ya mvu 1990, mfumu Frederik Willem de Klerk me boka ti kikesa nyonso na besi nsi mvimba nde mambu fwete bambuka ye pinduka na luzingu ya nsi na bo. Yandi mene kukatula nsiku yina vandaka kubuyisa bisalu ti luzingu ya bundu ANC.

Na ntwala ya kuyambula Nelson Mandela kimakulu, mfumu Frederik Willem de Klerk me zabisa mindele afrikaner nde : « kifulu yonso yina mindele fioti ke kangama na kimfumu ya luyalu kele nata mavwanga ya mpila na mpila. »

Na nima ngogo yina, yandi zabisaka diaka mindele afrikaner nde : « Beno fwete pona na kati ya bima zole : kigonsa to lufwa ».

Mindele afrikaner me dasukila yandi [14] mbala mosi. Bo me tuba na mfumu Frederik de Klerk nde yandi me yekula nsi. Kansi mfumu Frederik Willem de Klerk me zonza nde yandi me sala kaka kisalu yina ya yandi me kwisila.

Bilumbu uvwa lutaka, na kilumbu kumi na mosi ya ngonda zole ya mvu 1990, Nelson Mandela me basika na boloko Victor Verster, na nima ya mvu makumi zole na nsambwadi ya boloko, na nsadisa ya mfumu ya luyalu Frederik Willem de Klerk.

Nkento na yandi Winnie me vanda na lweka na yandi. Ntoto mvimba me nikana. Bantu mingi mene landa kubasika yayi ya Nelson Mandela na ntwala bifwanisu ya Television.

Mbuta muntu ya mvu makumi nsambwadi na mosi, Nelson Mandela me kota na nzo na yandi ya Soweto, na ntwala ya kukweenda na mbanza Johannesburg.

IV. Mfumu ya luyalu

Na mvu 1991, Nelson Mandela mene kuma ngungudi ya bundu ANC na kisika ya nduku na yandi Oliver Tambo yina vandaka bela kimbefo. Nelson Mandela me kuma mfumu ya nene na kati ya nsi na yandi.

Na kimvuka ti mfumu Frederik de Klerk (mundele ya nsuka ya luyalu), yandi me baka kabu ya mbalu [15] ya ngemba na mvu 1993.

Nelson Mandela ti Frederik de Klerk me zola nde besi nsi yonso ya mindele ti bantu ndombe kuzinga na kimvuka, na ngemba ti lutondo.

Na mvu 1994, besi nsi mindele ti bantu ndombe me pona Nelson Mandela na kisika ya mfumu ya luyalu. Frederik de Klerk me kuma kilandi na yandi.

Na kilumbu kumi ya ngonda tanu ya mvu 1994, Nelson Mandela me baka kiti ya kimfumu na meso ya ba mfumu ya nsi ya ba nzenza, bonso Yasser Arafat [16], Fidel Castro [17], Julius Nyerere [18], Hillary Clinton [19]…

Na kimvuka, bantu mafunda iya kwisaka vukana na kilumbu yina. Pulusi mingi me vanda langidila ntu mbanza Pretoria mpila nde mbeni ti nkwa nsoki kufwa ve muntu ndombe yayi me kuma mfumu ya luyalu ya « nsi nkongolo ».

Kiese mingi na ntima, Nelson Mandela yandi mosi me zonza nde : « ntangu me kuma na kukawusa mputa ya besi nsi ; ntangu me kuma na kufika mabulu ya nkabisa na nsi mvimba ; ntangu me kuma na kutunga nsi na beto, nsi nkongolo. »

Nelson Mandela me tuba mpi nde : « Frederik de Klerk kele dikunji ya kuwakana na nsi. Yandi kele na kisika ya nene nene na ntima ya besi nsi. Mpamba ve, kana yandi vandaka ve, ngemba zolakakukota ve na nsi na beto. »

Na luyantiku ya kisalu, Nelson Mandela me basisa nsiku yina fwete kawusa mputa ya besi nsi. Na nsuka ya mvu 1994, luyalu na yandi me monisa nsiku ya kimvuka ti ya kuwakana mpila nde mindele ti bantu ndombe yonso kuzinga na ngemba ti na lutondo.

Na nima masolo mingi ti lukutakanu ya mpila na mpila, mfumu ya luyalu me kangula dibundu ya masonga ti luwakanu. Dibundu yayi me sadisa nkwa nsoki yonso na kufunguna nsoki na bo na ntwala ya besi nsi, na ntwadisa ya mbuta nganga Desmond Tutu, pisekopo ya mbanza Cap. Na nima ya bisalu ti ya mfunguna yina, ba mfumu me basisa nsiku ya kulola bo yonso ti ya kuwakana kimakulu.

Luyalu ya Nelson Mandela na nsi nkongolo mene fuluka na mambu ya kitoko, bonso nsaka « rugby » yina me tala nsi mingi ya ntoto mvima na mvu 1995. Besi nsi yonso, mindele ti bantu ndombe me vukana na ngemba ye bo me yangalala na ngemba sambu na kabu yina.

Nelson Mandela me kwenda mpi kutala nkwidi ya Hendrick Verwoerd, mundele yina vandaka ntu mambu ya nkabisa ya mindele ti bantu ndombe na nsi na bo.

Na nsuka ya luyalu na yandi ya mvu tanu, (1994-1999), Nelson Mandela me pesa kiti ya kimfumu na Thabo Mbeki.

Beto zola zabisa ntangi nde, na luyalu na yandi Nelson Mandela mene basisa kimpumbulu ya bantu ya bundu ANC. Mingi na kati na bo me dinda na madesu ya bana ti na kuyiba bimvwama ya bwala.

Nelson Mandela me zitisa nsiku ti besi nsi yonso.

Nelson Mandela mbandu ya lutondo

Beto me katuka na kutuba nde Nelson Mandela mene kuyala na ngemba, na masonga, na mawete ti na kikesa. Yandi me katula ndambu ya lufutu na yandi sambu na kukabisa ye kusadisa bana ya nsiona, bana fioti yina ke zinga ti kimbefo ya Sida, ti bana yina bibuti me losa na bala-bala.

Na mvu 1995, yandi me tunga nzo ya nene « Nelson Mandela Foundation » sambu na kusadisa bana ya fioti fioti.

Nelson Mandela ntumwa ya luwakanu

Nelson Mandela mene kuna nkeni ya luwakanu na ntima ya bampangi mingi na nsi banzenza na ntoto Afrika. Ntumwa ya ngemba ti ya mbatalala mbundu, Nelson Mandela me vanda na ntantu mingi na kumona nde bantu ke nwana, kufingana, kukiyekula ti kukifwa na ntoto Afrika. Yo yina, yandi me kukipesa ya mvimba sambu na kutula luwakanu.

Ntete-ntete, yandi me yantika na nsi Nigeria. « Na mvu 1995, Nelson Mandela me nganina mfumu ya luyalu ya nsi, Sani Abacha sambu yandi me pesa nzila ya kufwa musoniki Ken Saro Wiwa ti ba mpangi na yandi ya dibundu Ogoni na nsi Nigeria [20]. »

Na mvu 1997, Nelson Mandela me sosa mpi kutula luwakanu na nsi Republika ya Congo demokratiki, ntangu yo vanda kubingama Zaire. Luwakanu yango vandaka kutala mfumu ya luyalu Mobutu Sese Seko Kuku Gbendu Waza Banga ti mpangi na yandi Laurent Désiré Kabila, ngungudi na kimvuka ya bimpumbulu yina me nangula minduki na nsadisa ya nsi Rwanda, Ouganda, Burundi ti Amerika sambu na kubwisa luyalu ya Mobutu Sese Seko Kuku Gbendu Waza Banga ti kuyiba bimvwama ya ntoto ti nsi ntoto ya bwala.

Nelson Mandela me vukisa Mobutu Sese Seko Kuku Gbendu Waza Banga ti Laurent Désiré Kabila na kati ya maswa ya nene yina bo vandaka kubinga « Utenika ».

Bo yonso me kutana na kati-kati ya nzadi pene-pene ya dibungu Pointe-Noire na nsi Congo-Brazzaville. Nelson Mandela me lomba na Mobutu Sese Seko na kuwakana ti Laurent Désiré Kabila. Kansi bo me wakana ve. Laurent Désiré Kabila me lomba na Mobutu Sese Seko na kubika kiti ya kimfumu. Mobutu Sese Seko me zabisa Laurent Désiré Kabila na kubika minduki, mavwanga ti kimpumbulu ya mindele ti besi nsi Afrika yina kuzola kuyiba bimvwama ya nsi Zaire.

Luwakanu yayi ya ntete mene mana mpila yo me yantika. Nelson Mandela me wa ntantu mingi. Yandi me lomba na bo zole na kuyindula mbote.

Na nima bilumbu fioti, Nelson Mandela me bingisa lukutakanu ya zole kaka na kati ya maswa yina « Utenika ».

« Na kilumbu kumi na iya ya ngonda tanu ya mvu 1997, ntoto mvimba vandaka landa mambu yayi ya luwakanu na mbanza Pointe-Noire. Na kimvuka ti Thabo Mbeki, ba mfumu yina ke tala mambu ya nsi banzenza, ti Mohamed Sahnoun, ntumwa ya ONU ti OUA [21], Nelson Mandela me kwisa diaka na mbanza Pointe-Noire [22]. »

Na ndambu ya nsi Zaire, ngungudi ya dibundu UDPS, Etienne Tshisekedi Wa Mulumba me lomba na bantu ya ntu mbanza Kinshasa na kubuya kisalu. Bantu yonso me lemfukila yandi. Muntu mosi ve me kwendaka na kisalu.

Mfumu ya luyalu Mobutu Sese Seko me luta ntinu-ntinu na bala-bala ya nene yina kele kwenda na Ndjili, kisika ya bwingi ke pumbukaka to tulukaka. Yandi me kwenda nswalu na mbanza Pointe-Noire.

« Na ntwala ku kwenda na lukutakanu yina, Laurent Désiré Kabila me luta nswalu nswalu na mbanza Luanda na nsi Angola sambu na kusolula ti mfumu ya luyalu Eduardo Santos. Kuna yandi me tuba nde na ntwala ya kukuma na mbanza Pointe-Noire, maswa “Utenika” fwete kota na kati-kati ya nzadi, ntama ti dibungu. Kansi Mobutu Sese Seko me tubila Nelson Mandela nde maswa “Utenika” lenda kota na mudindu ya nzadi ve kana Laurent Désiré Kabila me kuma ntete ve na kisika yina. Laurent Désiré Kabila, na ndambu ya Luanda, me buya na ntima mosi. Ntangu yandi me kuwa nde maswa “Utenika” kele kaka ya kukangama na dibungu Pointe-Noire, yandi me buya kukwenda kuna [23]. »

Mobutu Sese Seko ti Laurent Désiré Kabila me wakana ve. Konso muntu me bikala na ngindu na yandi. Yo yina lukutakanu ya zole me salama ve.

« Na kilumbu ya kumi na tanu ya ngonda tanu, Mobutu Sese Seko mene vutuka na ntu mbanza Kinshasa, kiadi na ntima, sambu Laurent Désiré Kabila me kubwa ve na mutambu na yandi [24]. »

Ya kieleka, « kana Laurent Désiré Kabila mekaka kupumbuka na bwingi sambu na kukwenda na mbanza Pointe-Noire, yandi zolaka kufwa. Banduku ya Mobutu Sese Seko tudilaka yandi mutambu ya nene : mindele ya nsi France, ba mfumu ya nsi Togo, Congo-Brazzaville, Gabon salaka mutambu ya kubwisa bwingi ya Laurent Désiré Kabila. Tala kikuma bantu ya nsi Amerika ti mindele ya Belgique me ndongisila Laurent Désiré Kabila na kukwenda ve na mbanza yina [25]. »

Nelson Mandela mene kukitambika ya mvimba mpila nde luwakanu ti ngemba kuyala na nsi Zaire, kansi ba nkwa ngolo me yindula mpila ya nkaka.

« Na mvu 1998, ba mfumu ya luyalu ya Afrika me pona diaka nsi ya Nelson Mandela na kutwadisa dibundu SADC, kimvuka ya nsi yina kele zinga na ndambu ya nsi na ntoto Afrika. Nelson Mandela me ndima kiyeka yayi. Yo yina yandi me tinda pulusi na nsi Lesotho sambu na kutula ngemba ti kubwisa ntima ya besi nsi lesotho na nima mavwanga yina me landa diambu ya kupona ba mfumu ya luyalu [26]. »

Na ndambu ya nkaka, « Nelson Mandela me kuna luwakanu na kati ya nsi Libya ti mindele ya nsi Angleterre, na mambu me tala lufwa ya bwingi ya kompani PAN AM 103. Na nsadisa ya Nelson Mandela, mfumu ya luyalu Mouammar Kadhafi me futa mbongo na ba familia yina me fwisa bantu na bo [27]. »

« Na mvu 1999, na nima lufwa ya mfumu ya luyalu Julius Nyerere, ntwadisi ya ntete ya luwakanu na nsi Burundi, Nelson Mandela me sadisa besi nsi Burundi na kuwakana. Yandi mene mona mpasi na kuwakanisa bantu yonso na nziunga ya mesa.

Na mvu 2000, bo me ndima kuzinga na ngemba, luzitu mpila luwakanu ya ngemba ya mbanza Arusha na nsi Tanzania kvvandaka kulomba [28]. »

Na nsadisa ya Nelson Mandela, ba pulusi ya ngemba ya ONU me kwenda kulangidila luwakanu ya Arusha na nsi Burundi. Nelson Mandela me tuba nde : « Beno pesa beto nsoni ve ; beno pesa mpi nsoni ve na ntoto mvimba, ntete-ntete beno kukipesa nsoni ve, ti na besi nsi Burundi. Menga mene tiamuka mingi na nsi yayi. Ntangu me lunga sambu nde besi nsi kuzinga na ngemba [29]. »

Nsaka ya nkweso

Nelson Mandela mene ndima na kutala nsaka ya nkweso yina me vukisa mbudilu ya nsi ntoto mvimba na mvu 2010 kuna na nsi na yandi.

Nsaka ya nkweso yayi kele bonso lukutakanu ya nsuka ya Nelson Mandela ti besi nsi na yandi ti ya ntoto mvimba. Kansi Nelson Mandela me pesa diaka nsangu na ntoto mvimba, mbala ya nsuka, na lufwa ya mwana na yandi na mvu 2005, ntangu yandi me tuba nde : « Mwana na mono mene fwa sambu yandi vanda kubela kimbefo ya Sida. Beto fwete kuwa nsoni ve na kutubila kimbefo ya Sida. Yo kele kimbefo bonso bimbefo nyonso. »

Ntangu ya kubela

Nelson Mandela mene kununa kibeni. Yandi me kuma na mvula makumi uvwa na tanu. Kana yandi kotaka boloko ve, mbala yankaka, yandi zola kukisa mvula nkama mosi na tanu. Kansi yandi me kukisa mvula mingi mpila beto me mona. Makumi uvwa na tanu kele nsaka ve.

Ntangu yayi, kimbefo ya ntulu ti mpanzi mene yangisa yandi mingi. Kosu-kosu mene ku bwisa yandi diaka bilumbu mingi. Minganga ya mbanza Pretoria me sansa yandi mbote. Kansi kimununu ti kimbefo me zola ve kubeluka na yandi.

Lufwa ti matanga

Nelson Mandela me zenga moyo na nkokila ya kilumbu tanu ya ngonda kumi na zole ya mvu 2013. Ntoto mvimba mene landa matanga na yandi na lusadisu ya bifwanisi ya television ti nzila ya budimbu (internet).

Ba mfumu mingi ya luyalu kwendaka kupesa yandi mbote ya nsuka. Na kati na bo, beto lenda tanga François Hollande ti Nicolas Sarkozy ya nsi France, Raul Castro ya nsi Cuba, Barack Obama, Jimmy Carter, Bill Clinton, Georges Bush Junior, ya nsi Amerika.

Bilumbu tanu na nima lufwa, nitu ya Nelson Mandela me basika na nzo ya kimbefo ya ba pulusi na mbanza Pretoria. Yo me kwenda na nzo ya nsaka (Stadium) ya Johannesburg, na malweka ya Soweto.

Kilumbu ya sambanu na nima, yandi me sala bilumbu tatu na inzo ya luyalu na Pretoria. Ba mfumu ya bwala, besi nsi ti bantu mingi ya nkaka, banzenza me kwenda mpi kupesa yandi mbote ya nsuka.

Na kilumbu ya uvwa, bo me fidisa yandi na bwala Qunu. Na kilumbu ya kumi, bo me zika yandi na ntoto ya ba nkaka na yandi.

V. Nelson Mandela, mbandu ya luzingu

Nelson Mandela kele mbandu ya kieleka ya luzingu sambu na ntoto mvimba, ntete-ntete sambu na besi nsi ti ba ntwadisi ya luyalu ya Afrika.

Bantu mingi mene mona mpila Nelson Mandela mene zinga. Yandi me pesa mbandu kansi muntu ya kulanda yo kele ve. Ata mfumu mosi ya luyalu na ntoto Afrika kele ve na ngindu ya kulanda mbandu yayi. Yo kele kiadi ti nsoni sambu na Afrika.

Besi nsi yonso ke binga Nelson Mandela mbandu ya luzingu. Yo kele mambu ya kieleka kansi ikwa kele fulula yandi ? Ikwa ? Nani na ntoto Afrika lenda nangula musapi nde yandi ke zingila mbandu ya Mandela ? Nani ? Yo ke kiadi mingi na kumona nde ba mfumu mingi ya luyalu na ntoto ya Afrika kele zitisa nsiku ve to besi nsi ve.

Nelson Mandela mene nwana ntangu ti mpimpa. Yandi me kukitambika sambu mindele kuzitisa bantu ndombe ti bu muntu nyonso ya nsi ntoto. Bo me kanga yandi na boloko. Na nima mvula makumi zole na nsambwadi, yandi me basika na boloko. Besi nsi me pona yandi na kunatisa luyalu ya nsi.

Na ntangu ya luyalu, Nelson Mandela me kakula lufutu na yandi sambu na kusadisa bana fioti ya nsiona ti bansukami. Yandi me tungulula ti kufunda banduku ya bundu ANC yina me tula mavwanga ti kulomba madesu ya bana.

Yandi me sala nde mindele ti bantu ndombe kuwakana, kuzinga na kimvuka mutindu mosi. Nelson Mandela mene yala na ngemba, na lutondo, na mawete, na kikesa ti na kivuvu. Yandi me zitisa nsiku ya bwala ti nsiku yina ke tala mambu ya kimpwanza. Yandi me buya mpi kubikala kimakulu na luyalu.

Ya kieleka, kuyala na ngemba, masonga, lutondo, ti na mawete kele diswekamu ve to kidimbu ya nkumbwa ve. Nelson Mandela me pesa mbandu ya kitoko kibeni na nsi ntoto mvimba. Yandi ke zola sadisa ba mfumu ya luyalu ya ntoto Afrika nde kiti ya luyalu kele sambu na kikanda mosi ve. Kiti ya luyalu kele sambu na kuniokula besi nsi ve. Kiti ya luyalu kele kifulu ya kuvwama mpi ve. Kiti ya luyalu kele sambu na kuvweza besi nsi ve. Mfunu kele ve na kunwanina kiti yina na kingolo-ngolo sambu na kuvwama na nzila ya kimuyibi,ya luvunu, ti ya kimpumbulu.

Mingi ke kota na luyalu na kinsukami kansi bo ke kuma ba mvwama na ntangu fioti ya luyalu. Keti bo kele na nti to nto ya kimvwama na nzo ya luyalu ? Kimvwama ya nsi kele sambu na muntu mosi ve ti familia mosi ve, kansi sambu na besi nsi yonso.

Yo kele nsoni mingi na kumona nde ba mfumu ya luyalu kele kudia, ke kunwa mbote malafu ya ntalu, kansi besi nsi ke kufwa na nzala, ke kukonda mbongo ya kufuta nzo-nkanda ya bana. Yo kele kiadi ti mawa na kumona nde ba mfumu ya luyalu ke yonika mbongo na mambu ya mpamba-mpamba. Sambu na nki bo lenda sadisa ve bana nsiona, ba mbefo yina ke zinga na Sida, Kosu-kosu, ti malaria, ba mbuta bantu, ba nkwidi ti bana nzo-nkanda ?

Ba mfumu ya luyalu kele diangama na kiti ya kimfumu kimakulu. Keti yo kele mbote ?

Nelson Mandela me pesa mbandu na beto nyonso. Ntete-ntete na bayina kele na mwa kiyeka ya kutwadisa nsi. Yo vanda na luyalu, to na nzo parlement…

Kingana mosi ke tuba nde : « Mbisi ya masa ke yantikaka kupola na intu. »

Yo yina bamfumu yonso ya ntoto Afrika fwetele fulula Nelson Mandela. Inki mfunu ya kubotula kiti ya kimfumu na kingolo-ngolo ? Nki mfunu ya kubwa na mpukumuna ya kuyala kimakulu bonso nde bantu ya nkaka kele ve na kati ya nsi ? Yo kele mfunu ve na kudiengama na kimfumu to na kuseka besi nsi.

Ba mfumu mingi ya ntoto Afrika ke zola ve kuzitisa nsiku ya nene-nene ya bwala na bo, mpila mosi (Constitution). Yo ke nsoni mingi mpamba ve, kilumbu bo ke baka kiyeka, bo mosi ke boka na kuzitisa besi nsi, nsiku yina te tadila kimpwanza, ti nsiku ya nene nene. Mingi mingi ke sosa kubalula nsiku yina sambu na kubikala mvula mingi na kiti ya kimfumu.

Yo kele nsoni mingi kibeni sambu na ba nsi mingi ya Afrika na nima mvula makumi tanu ya kimpwanza. Ntangu ya ntama, bantu vandaka kudila sambu mindele (colonialistes) vandakakuniokula besi nsi Afrika. Sesepi yayi, bana ya Afrika kele na kiti ya luyalu kansi bo kele yala mutindu mosi ti mindele yina vanda niokula bantu. Nki mfunu ya kupesa luyalu na bantu yina lenda kuzitisa ngindu ya besi nsi ve ? Nki luswaswanu kele na kati ya mfumu yina ya muntu ndombe ti mundele (colons) ?

Kana mvula ya luyalu me kuma na nsuka, mpila nsiku ke lomba, mfumu ya luyalu fwete bika kiti yina. Sambu na nki kukangama na kiti na luyalu ? to kusosa kupindula nsiku ya nene nene (Constitution) ? Kana besi nsi ke monisa ntantu na bo, to ke tambula na bala-bala sambu na kumonisa ntantu, mfumu ke tinda pulusi na kukanga, kubula bo masasi to kulosa bo na boloko. Keti yo kele mbote ? Ba mfumu mingi ya luyalu ke vila nde bo me kota na luyalu sambu na kusadila nsi ti besi nsi. Beto ke zaba ve sambu na nki luyalu kele pesa bo kwiti bonso malafu ya ngasi. Keti mfunu ya pulusi kele na kulangidila besi nsi to na kuniokula bo ? Keti mfunu ya pulusi kele kubula besi nsi masasi ? Beto ke zaba ve kana beto fwete dila to kuseka ? Beto ke vutuka na nima to beto ke kwenda na ntwala ? Ba nsi Afrika me fuluka ti bantu me longuka nzo-nkanda ya kizonzi kansi mingi ve na nziunga ya ba mfumu ke ndongisila bo na kuzitisa besi nsi ti ba nsiku. Luzingu na kati ya ba nsi Afrika ke luswaswanu ve ti bilungi to nkombelo. Keti kulomba mfumu ya luyalu na kuzitisa nsiku ya bwala kele mbi to disumu ya lufwa ? Nki mfunu ya kufulusa boloko na bantu yina me monisa ngindu na bo ? Kana nsiku ke tuba nde besi nsi kele na nswa ya kutambula na bala-bala, beno fwete bika bo na kumonisa ngindu na bo na bala-bala. Pulusi lenda kwisa kulangidila kaka kutambula ya besi nsi sambu mvunzi to mavwanga kukota ve. Pulusi kele ve sambu na kubula, kuniokula to kubula besi nsi masasi.

Nelson Mandela kele bambula beno mbundu mpila nde beno kubika nzila ya mavwanga, ya kingolo-ngolo, ya lulendo, ya kindoki ti ya kimpumbulu. Kana beno zaba na nsi ntima nde Nelson Mandela kele mbandu ya luzingu, beno fwetele fulula yandi.

Kieleka Nelson Mandela kele wanzio ve to mpi mpeve ve. Yandi kele muntu bonso beno. Disongidila nde bikalulu na yandi, mpila na yandi ya kuzinga, ya kuyala, ya kuyindula kele diswekamu ve. Nge yina kele kuyala nsi to dibundu ya luyalu, dibundu ya ba zuzi, ya ba zenga mambu, ya ba longi, ya minganga, ya ba sofele, ya ba komelesa, ya ba pulusi,to ya bula-matadi, nge mpi lenda kusala mpila mosi. Beno zitisa bu muntu na beno ti ya ba mpangi. Beno fwete bika nzila ya luvunu, ya kimpala, ya kimpumbulu, ya « tribalisme », ya kuvweza ba mpangi, ya kuyekula nsi ti besi nsi.

Mingi ke kuyala na ntima zole. Nzala ya mbongo ti ya bimvwama kele diengisa luzingu na bo ntangu yonso. Yo yina kikuma ya bo kele yekula bwala. Ba nkaka kele tekita na ntwala ya matiti ya mbongo « dollar » to « euro ». Bo ke yekula ba mpangi to bimvwama ya nsi sambu na kubaka matiti yina… Yo kele kiadi kibeni ti mawa sambu na nsi ya ntoto Afrika…

Kieleka kana beno zingila mbandu ya Nelson Mandela, luzingu na kati ya ntoto Afrika mvimba ta kuma mbote. Mabundu ya bimpumbulu ta vila. Besi nsi ya Afrika ta vanda ve na ngindu ya kukwenda na nsi ya mputu na kinsweki. Ba nkaka ta kwenda ve kufwa na kati ya nsi makanga (Sahara) to na nzadi mungwa « Méditerranée » sambu na kutina mpasi to muniololo ya ba mfumu ya luyalu. Besi nsi mingi ya ntoto Afrika me mona lufwa na nzadi mungwa pene-pene ti mbanza Lampeduza ya nsi Italia, to na nsi Libye. Yo ke nsoni.

Beto ke zola nde mbandu ya Nelson Mandela kusadisa ba mfumu ya luyalu yonso na nsi ntoto Afrika. Mbandu yayi fwete sadisa bantu na kutomisa bwala. Bampangi ya Vincent, beno fululeti Nelson Mandela ti banduku, yina kele « Madiba », disongidila « Tata ». Mpila kingana ke tuba : « Mwana fwete fulula tata na yandi ». Yina kele na makutu, yandi kuwa mbote.

Luzingu ya Nelson Mandela na bunkufi

– 1918. Lubutuku ya Nelson Mandela na makwela ya Henri Gadla Nkosi Mphakanyswa ti Fanny Nosekeni.
– 1920. Lufwa ya ntotila Jongilizwe.
– 1925. Nelson Mandela me yantika nzo-nkanda ya ntete na ba Missioni méthodiste. Longi Mdingane me pesa yandi zina Nelson.
– 1926. Mindele mene katula Henri Gadla Nkosi Mphakanyswa na kisalu.
– 1927. Lufwa ya Henri Gadla Mphakanyswa na nima kimbefo ya kosu-kosu.
– 1937. Nelson Mandela me yantika nzo-nkanda na college ya Missioni na Beaufort.
– 1940. Mindele me katula Nelson Mandela na nzo-nkanda.
– 1941. Nelson Mandela ke langidila nzo na mbanza Johannesburg. Lukutakanu ti Walter Sisulu. Na nsuka ya mvu, ntotila Jongintaba me kwenda kukutana ti Nelson Mandela.
– 1942. Lufwa ya ntotila Jongintaba Dalindyebo na Thembuland Mqhekezweni.
– 1943. Na kimvuka ti bantu ya mbanza Alexandra, Nelson Mandela me tambula na bala-bala sambu na kubuya luyikama ntalu ya ngolo ya nzietelo. Lukutakanu ti Anton Lembede.
– 1944. Nelson Mandela me kwela mwana nkento Evelyn Nkoto Mase, kisoni ya Walter Sisulu. Bo me buta bana iya. Nelson Mandela ti banduku me kangula ndonga ya baleki na kati ya dibundu ANC.
– 1948. Mindele me kotisa nkabisa na nsi. Bo ke zinga ve na kimvuka ti besi nsi ya ndombe.
– 1951. Nelson Mandela me kuma kilandi ya ngugudi na kati ya ANC ya baleki.
– 1952. Nelson Mandela me kuma kilandi ya ngudi ya dibundu ANC. Na kimvuka ti Oliver Tambo, bo me kangula inzo ya kizonzi na mbanza Johannesburg.
– 1955. Lukutakanu ya ANC. Lubutuku ya nsiku ya kimpwanza na mbanza Kliptown. Mindele me kanga Nelson Mandela ; bo me zonza yandi.
– 1958. Nelson Mandela me kabwana ti nkento na yandi Evelyn. Makwela ti Nomzamo Winifred Madikizela « Winnie », nkento ya kikesa na kati ya bundu ANC.
– 1960. Kilumbu ya makumi zole na mosi ya ngonda tatu, lufwa ya banru ndombe makumi sambanu na uvwa na mbanza Shaperville. Mindele me kudia nsiku na kumona bisalu ya ANC.
– 1961. Nelson Mandela me kangula Umkhonto we Sizwe, ndonga ya minduki ya ANC.
– 1962. Kilumbu kumi na mosi ya ngonda ntete, na zina ya kubumbama David Motsamayi, Nelson Mandela me kwenda na kinsweki na nsi Ethiopia, Maroc, Sénégal, Cuba, sambu na kusosa nsadisa ya kunwanisa mindele ti minduki. Yandi me kwenda mpi na Angleterre sambu na kukutana ti Oliver Tambo. Na ngonda nsambwadi, yandi me vutuka na nsi. Yandi me kwenda kusolula ti mfumu ya dibundu ANC, Albert Luthuli, na ndambu ya Kwazulu Natal. Na kilumbu tanu ya ngonda nana, pulusi me kanga Nelson Mandela na nzila ya Kwazulu Natal.
– 1963. Kilumbu kumi na mosi ya ngonda sambanu, pulusi me kanga banduku ya Nelson Mandela : Walter Sisulu, Govan Mbeki, Raymond Mhlaba, Ahmed Kathrada, Denis Golberg, Lionnel Bernstein. Na ngonda kumi, Nelson Mandela me vukana ti banduku na yandi na kuzonzama ya Rivonia.
– 1964. Kilumbu kumi na mosi ya ngonda sambanu, Mandela ti banduku na yandi Walter Sisulu, Ahmed Kathrada, Govan Mbeki, Raymond Mhlaba, Elias Motsoledi, Andrew Mlangeni me baka nkuba ya boloko ya kimakulu na Robben Island. Denis Goldberg me kwenda kusala boloko na ntu mbanza Pretoria sambu yandi kele mundele.
– 1968. Lufwa ya Fanny Nosekemi, mama ya me buta Nelson Mandela. Mindele me dia nsiku nde yandi kukwenda ve na mafwa yina.
– 1969. Lufwa ya Thembi, mwana ya ntete ya Nelson Mandela.
– 1982. Mindele ya luyalu me tinda Nelson Mandela na boloko ya Pollsmoor na ndambu ya Cap.
– 1985. Minganga me pasula Nelson Mandela nanima kimbefo ya prostate. Mfumu ya boloko Kobie Coetsee me kwenda kutala yandi na inzo ya bambefo. Na nima lusadisu, yandi me kuma kuzinga yandi mosi.
– 1988. Kilumbu kumi na zole ya ngonda nana, Nelson Mandela mene vutuka diaka na inzo ya kimbefo. Minganga me kanga yandi ti kimbefo ya kosu-kosu (tuberculose). Bo me sansa yandi. Kilumbu nsambwadi ya ngonda kumi na zole, ba mfumu me tinda Nelson Mandela na boloko ya Victor Verster pene-pene ya mbanza Paarl. Mfumu Kobie Coetsee me kwenda diaka kusolula ti yandi.
– 1989. Kilumbu sambanu ya ngonda uvwa, besi nsi me pona mbuta muntu Frederik Willem de Klerk na kiti ya kimfumu ya luyalu ya nsi.
– 1990. Kilumbu zole ya ngonda zole, mfumu Frederik de Klerk me katula nsiku yina fwisaka bisalu ya dibundu ANC. Kilumbu kumi na mosi ya ngonda zole, yandi me basisa Nelson Mandela na boloko ya Victor Verster.
– 1991. Mindele me manisa diambu ya nkabisa na kati ya nsi. Nelson Mandela me kituta ngungudi ya dibundu ANC na kifulu ya Oliver Tambo, ya kele kubelaka kimbefo.
– 1993. Nelson Mandela ti Frederik de Klerk me baka « ntalu ya mbalu Nobel » ya ngemba. Nelson Mandela mene kwenda kutala boloko ya Robben Island, kisika yandi me lutisa mvula kumi na nana ya nkuba kibeni.
– 1994. Na ngonda iya, Nelson Mandela me ponama na kimfumu ya nsi na yandi. Nkento na yandi Winnie me kota na luyalu yina na kiyeka ya kimfumu ya bifwanisu, makinu, ti nkunga.
– 1995. Nelson Mandela me kangula « Nelson Mandela Foundation » sambu na kusadisa bansukami ti bana fioti ya bansiona. Na kilumbu makumi zole na iya, nsi ya Mandela me yamba mbudilu ya nene ya nsaka Rugby. Nsi na yandi me nunga nkweso yina. Bo me baka mbungu ya lunungu (trophée) na mbanza Johannesburg. Kaka na mvu yina, Nelson Mandela me lomba na mfumu ya nsi Nigeria, Sani Abacha na kuzitisa besi nsi Ogoni ti nswa na bo ya kupona bantu yina ntima na bo kele zola.
– 1996. Na ngonda tatu, Nelson Mandela me kabwana ti nkento na yandi Winnie.
– 1997. Nelson Mandela me sadisa Marechal Mobutu Sese Seko Kuku Gbendu Waza Banga ti Laurent Désiré Kabila na kuwakana na kati ya maswa « Utenika », na nzadi ya nene pene-pene na dibungu ya Pointe Noire, na nsi Congo-Brazzaville.
– 1998. Nelson Mandela me lomba na pulusi na kutula ngemba na nsi Lesotho na nima ya mavwanga. Nelson Mandela me kukisa mvula makumi nana. Yandi me kwela nkento Graça Machel, nkwidi ya mfumu ya luyalu Samora Machel ya nsi Mozambika. Na kilumbu kumi na nana ya ngonda nsambwadi, Santu Papa Yoanni Paulus ya zole menekuyamba Nelson Mandela na nsi Vatican na mbanza Roma.
– 1999. Nelson Mandela me manisa dikabu ya luyalu. Yandi me buya na kukwamina na kiti ya kimfumu. Yandi me kupesa kiti yina na mbuta muntu Thabo Mbeki. Nelson Mandela me sadisa nsi Lybia ti Angleterre na kumanisa mvunzi yina basikaka na nima lufwa ya kompani PAN AM 103.
– 2000. Nelson Mandela me tula ngemba na nsi Burundi na nima ya luwakanu ya Arusha na nsi Tanzania.
– 2003. Kilumbu makumi zole na iya ya ngonda iya, ba zuzi me zonza Winnie sambu na diambu ya muyibi. Bo me zengila yandi nkuba ya mvula iya na boloko.
– 2005. Nangonda ya ntete, mwana ya Nelson Mandela me vutula moyo na Nzambi na nima kimbefo Sida. Nelson Mandela yandi mosi me zabisa besi nsi nde mwana na yandi me kufwa na kimbefo Sida.
– 2007. Ngonda iya, ntekolo na yandi Mandla Mandela me baka kiyeka ya mfumu ya bwala Mvezo.
– 2010. Nelson Mandela me vukana ti besi nsi sambu na kulanda mbudilu ya nkweso ya nsi ntoto mvimba na bwala na yandi.
– 2012. Nelson Mandela me bela kimbefo kosu-kosu.
– 2013. Kilumbu tanu ya ngonda kumi na zole, lufwa ya Nelson Mandela. Bo me zika yandi na bwala na yandi Qunu.

Nto ya buku yayi

Kadiebwé Muzembe, Nyunyu, Guerre froide à l’occidentale : le Zaïre au cœur de débat, Yaoundé-Messa, éditions Défi-Afrique, « Tome 1, La France tiendra-t-elle tête aux États-Unis ? », 1997.
Kadiebwé Muzembe, Nyunyu, Guerre froide à l’occidentale : le Zaïre au cœur de débat, Yaoundé-Messa, éditions Défi-Afrique, « Tome 2, Rwanda, Burundi, Congo démocratique, Congo Brazzaville, et demain… ? », 1998.
Lapierre, Dominique, Un arc-en-ciel dans la nuit : récit, Paris, Pocket, [2008] 2010.
Le Point n° 2152, dossier spécial « Nelson Mandela, 1918-2013 », 12 décembre 2013, p. 58-96.
Mandela, Nelson, 1996, Un long chemin vers la liberté, Paris, Fayard, 1996.
Mandela, Nelson, Conversations avec moi-même, Paris, éditions de la Martinière, 2010.
Mandela, Nelson, « Le temps est venu » : discours de Nelson Mandela lors de son investiture à la présidence de la République démocratique d’Afrique du Sud, 10 mai 1994, Paris, Points, 2010.
Mandela, Nelson, Pensées pour moi-même : le livre autorisé de citations, Paris, Points, 2011.
Tshitenge Lubabu, Muitubile K., « Nelson Mandela, 1918-2013 », Jeune Afrique, n° 2761, 8 au 14 décembre 2013, p. 24-32.
Violet, Bernard, Mandela, un destin, Paris, J’ai lu, 2013.

Nzila budimbu (internet)
Afrique Renouveau, « Les combats de Mandela pour la paix et la justice en Afrique », Dakaractu, 24/12/2013. https://www.dakaractu.com/Les-combats-de-Mandela-pour-la-paix-et-la-justice-en-Afrique_a57484.html.
Kiliç, Ali, « Sur la résistance héroïque de Nelson Mandela », Sorun Polemik n° 59, 15/12/2013. http://www.sorunpolemik.com/SP/593/sur_la_résistance_héroique_de_nelson_mandela.
« Lockerbie au centre d’un entretien Kadhafi-Mandela », Panapress, 12 novembre 2001. http://www.panapress.com/Lockerbie-au-centre-d-un-entretien-Kadhafi-Mandela--13-585842-17-lang4-index.html.
« Nelson Mandela », Wikipedia (anglais). https://en.wikipedia.org/wiki/Nelson_Mandela.
« Nelson Mandela », Wikipedia (français). https://fr.wikipedia.org/wiki/Nelson_Mandela.
« Biography of Nelson Mandela », Nelson Mandela Foundation. https://www.nelsonmandela.org/content/page/biography.

Buku ya nkaka ya musoniki yayi

Joseph Cunibert Nkondongo Obama : héraut de l’éducation (1913-1980), Paris, l’Harmattan, 2015, 160 p.
Le Nerf de la guerre, nouvelles, Saint-Denis, Édilivre, 2015, 108 p.
Théotime Ubole Khoshi et Protais Yumbi [dir.], R.D Congo : terre de potentialités, d’opportunités, de convoitises et de pillages : des origines à nos jours, Kinshasa, éditions du CEPAS, 2017.